Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Намунавий мавзулар режаси

№	Бўлим ва мавзулар номи	Аудиториядаги ўкув юкламаси, соатларда						Мустаил иш
		Жами	Назарий машулот	Амалий машулот	Лаборатория ишлари	Семинарлар	Курс иши
1	Кириш	2	2
I- бўлим. Меҳнат муҳофазасини умумий масалалари
2	Меҳнат муҳофазаси бўйича асосий меъёрий хужжатлар.	2	2
3	Меҳнат муҳофазасини бошқариш.	4	2					2
4	Автомобил транспорти корхоналарида хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллари. Зарарли моддалар билан ишлашда хавфсизлик чоралари. Шахсий муҳофаза воситалари.	2	2
5	Автомобил транспорти корхоналарида ишлаб чиқариш ва шикастланиши.	2	2
6	Касб касаллигининг олдини олиш.	4		2				2
II- бўлим. Ишлаб чиқариш санитарияси меҳнат гигиенаси
7	Меҳнат муҳофазасини худудига, ишлаб чиқариш ва ёрдамчи биноларга талаби.	2	2
8	Меҳнатни санитар гигиеник шароитлари.	4	2					2
III-бўлим. Хавфсизлик техникаси
9	Ҳаракат таркибини техник ҳолати ва жиҳозланишга умумий талаблар.	2	2
10	Хавфли юкларни ташишда пайтида хавфсизлик техникаси талаблари.	4	2					2
11	Юк ортиш ва туширишда хавфсизлик техникаси талаблари	2	2
12	Автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда хавфсизлик техникаси коидалари	4	2					2
13	Сиқилган газ ва ҳавони кувватидан фойдаланишдаги хавсизликни асосий шартлари	2	2
14	Электр хавфсизлиги	4	2					2
15	Электр хавфсизлиги	2		2
IV- бўлим. Ёнғин–хавфсизлиги
16	Транспорт корхоналарида ёнғин хавфсизлиги.	4	2					2
17	Ёнғинни олдини олиш.	4	2					2
18	Ёнғин хавфсизлиги.	2		2
V- бўлим. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
19	Атроф муҳитни муҳофаза қилиш муаммолари.	4	2					2
20	Атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича чора-тадбирлар.	2	2
	Жами	58	34	6				18

Фаннинг мавзулар бўйича қисқача таҳлили

I- бўлим. Меҳнат муҳофазасининг умумий масалалари (12-соат)
1-Мавзу.Кириш. Меҳнатни муҳофаза қилиш ва техника хавсизлиги фанининг мақсад ва вазифалари (2-соат)
Фаннинг мақсади, вазифалари, асосий бўлимлари ва уларда ўрганиладиган масалалар, ривожланиш тарихи, бошқа фанлар билан боғлиқлиги, фаннинг назарий, хукукий ва ташкилий асослари, ишлаб чиқариш санитарияси ва гигиенаси, хавфсизлик техникаси, ёнғин хавфсизлиги асослари ҳамда жароҳатланганда ёки шикастланганда биринчи ёрдам кўрсатиш қоидалари ёритилиши хакида фанга нисбатан тушунча бериш.

2-Мавзу. Меҳнат муҳофазаси бўйича асосий меъёрий ҳужжатлар (2-соат)

Меҳнат шароитини соғломлаштириш ва яхшилаш уни хавфсизлигини ошириш хўжалик ва касаба уюшма ташкилотларини муҳим вазифасидир. Конституциядаги меҳнат муҳофазаси масалалари. Давлат корхонаси (бирлашма) тўғрисидаги СИЖИни қонундаги меҳнат муҳофазаси масалалари. Корхона, муассаса ташкилотларини ишчи ва хизматчилари учун намунавий меҳнат тартиби оидаси. Меҳнат муҳофазасининг коида ва меъёрлари. Меҳнат муҳофазаси бўйича тармок коидалари, йўриқномалар.
Меҳнат шароитини яхшилашдаги меҳнат хавфсизлиги стандартларининг тузилмасининг аҳамияти ва ўрни. Меҳнат хавфсизлиги стандартлари белгилашнинг тузилиши. Стандартлаштириш жойлари. Автомобил транспорти корхона ва ташкилотларида меҳнат хавфсизлиги стандартларини тадбик қилиш бўйича ишни ташкил қилиш. Меҳнат хавфсизлигининг асосий стандартлари: ГОСТ 12.0.001-82 (СТ СЕВ 829-77), МХСТ "Асосий коидалар", ГОСТ 12.0.003-74 (СТ СЕВ 79-77), МХСТ "Хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллар ГОСТ 12.0.004-79 "Ишчилар меҳнат хавфсизлигига ўкитишни ташкил қилиш" ГОСТ 12.3.017 "Автомобилларни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатишда, хавфсизликнинг умумий талаблари».
Меҳнат муҳофазаси ҳолати устидан давлат жамоат ва муассаса назорати. «Давсаноатавтомназорати», «Давсанназорати», «Давённазорати», «Давлат автомобил назорати», касаба уюшмаси, касаба иттифоки қўмитасини меҳнат муҳофазаси бўйича хайъати, меҳнат муҳофазаси жамоатчи назорати, юқори хўжалик ташкилотлари меҳнат муҳофазаси хизматини хукуки ва вазифалари. Меҳнат муҳофазаси қонунларини коида ва меъёрларини бузганлиги учун интизомий- маъмурий, моддий ва жиноий жавобгарлик.

3-Мавзу. Меҳнат муҳофазасини бошқариш (2-соат)

Автомобил транспортидаги меҳнат муҳофазасини бошқариш тузилмаси. Бошқаришнинг вазифаси ва масалалари. Меҳнат муҳофазаси бўйича мансабдор шахсларнинг хукук ва вазифалари, лавозим йўриқномалари. Меҳнат муҳофазаси бўйича ишни режалаш. Жамоа шартномаси. Жамоа шартномасига илова килинадиган Меҳнат муҳофазаси бўйича битим. Меҳнат муҳофазаси бўйича ишларни маблағ билан таъминлаш. Корхонани меҳнат муҳофазаси хизмати меҳнат муҳофазаси мухандислигини асосий вазифалари. Меҳнат муҳофазаси ҳолати устидан тезкор ва маъмурий жамоат назорати ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ходисаларни текшириш ва ҳисобга олиш тартиби. Зарарли бахтсиз ходисаларни ва ўлим билан якунланган бахтсиз ходисалар махсус текшируви. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ходисалар тўгрисидаги хисобот (Н-И шакли № 7-ТВН шакли). Меҳнат санитар техник холатини хужжатлаштириш, меҳнат муҳофазаси даражасини хисобга олиш, таҳлил қилиш ва бахолаш. Меҳнат муҳофазаси юзасидан ишни рагбатлантириш.

4-Мавзу. Автомобил транспорти корхоналарида хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллари. Зарарли моддалар билан ишлашда хавфсизлик чоралари. Шахсий муҳофаза воситалари. (2-соат)

Автомобил транспорти корхоналаридаги хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллари. Меҳнатни санитар гигиеник шароитини назорат қилиш. Газланганликни, ҳавонинг чангланганлигини, оби-ҳавонинг шароитини, ёритилганликни, шовқин ва титрашни, автомобиллар чикарадиган зарарли газлардаги ва окава сувлардаги зарарли моддаларнинг миқдорини текширадиган асбоблар. Этилланган бензин, антифриз, метанол, эпоксид омиллари, тормоз суюқликлари билан муомала қилишдаги қоидалар. Шахсий муҳофаза воситалари. Таъминлаш тартиби, бериш меъёри сақлаш тартиби. Олдини олувчи ишлов ва тузатиш.

5-Мавзу. Автомобил транспорти корхоналарида ишлаб чиқариш ва шикастланиш

Хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омилларини ўлчовчи асбоблар ва чангланганликни, газланганликни, шовкин ва титрашни ўлчаш. Олинган маълумотларни йўл қўйиладиган юқори микдорлар билан таққослаш. Ўлчанган маълумотларни санитар техник холатини хужжатда кайд қилиш.

6-Мавзу. Касб касалликларни олдини олиш (2-соат)(Амалий машгулот)

Ишлаб чиқариш касби ва касб касалликларини асосий сабаблари (техникавий, рухий, физиологик, иктисодий). Автотранспорт корхоналарида ўзига хос бахтсиз ходисалар. Ишлаб чиқариш шикастини таҳлил қилиш усуллари. Шикастни таҳлил қилишнинг вазият усули. Сабабнинг оқибат билан боғлиқлик схемалари.
Меҳнат хавфсизлигини ошириш бўйича ташкилий тадбирлар. Меҳнат муҳофазаси бўйича йўл-йўриқ бериш. Ўта хавфли ишларда банд бўлган ишчилар ва мухандис техник ходимларини ўқитишга қўйиладиган махсус талаблар. Автотранспорт корхоналарини ва унинг бўлимларини ва мутахассисларини ўқитиш. Меҳнат муҳофазаси бўйича бурчаклар, хоналар ва огохлантирувчи суръатлар. Меҳнат муҳофазаси бўйича маърузалар, амалий ишлар, кўрик мусобакаларни ташкил қилиш. Ишлаш ва дам олишнинг энг маъқул маромини таъминлаш. Қўшимча таътилга чиқиш ва кискартирилган иш куни хукукини берадиган ишлаб чиқаришлар, бўлимлар, касблар, мансаблар. 18 ёшдан кичик бўлган шахсларга иш вактининг қискартирилган муддати. Ишловчиларга даволаш, касалликни олдини олувчи хизмат кўрсатишни ташкил қилиш. Дастлабки ва даврий ижобий кўриклар.
Амалий ишлар куйидаги холларда шикастлардаги бахтсиз ходисаларни вазиятга караб сабабини окибати билан болилик баёнини тузиш баробарида таҳлил килинсин:
-вақтинчали таянчга кўтарилиб қўйилган автомобилнинг тушиб кетиши;
-ишловчига юкни тушиб кетиши;
-автомобилнинг ўз-ўзидан ҳаракатга тушиши.
II- бўлим. Ишлаб чиқариш санитарияси ва гигиенаси (4-соат)
7-Мавзу: Меҳнат муҳофазасини худудга, ишлаб чиқариш ва ёрдамчи биноларга талаби (2-соат)
Меҳнат муҳофазасини автотранспорт корхонаси худудига транспортни келиши ва ўтиш йўлларига, одамлар ўтиш йўлларига, автомобилларни сақлаш хоналарига ва таъмирланиш жойларига талаблари. Меҳнат муҳофазасини, автомобилларни дала шароитларида ватинчалик туриш жойларига қўйиладиган талаблар. Сиқилган ва суюлтирилган газда ишлайдиган автомобиллар сакланадиган хоналарга қўйиладиган кўшимча талаблар. Меҳнат муҳофазасини автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва уларни таъмирлаш хоналарига, ювиш жойларига, аккумулятор ишлари бажариладиган хоналарга, маъмурий ёрдамчи ва санитар маиший хоналарга қўйиладиган талаблари.

8-Мавзу. Меҳнатни санитар-гигиеник шароитлари (2-соат)

Автомобил транспорти корхоналарини иш муҳитининг хавоси. Ҳаводаги зарарли моддалар ва уларни одам аъзоларига таъсири иш муҳити ҳавосидаги зарарли моддаларнинг йўл қўйиладиган юқори куюклиги. Иш муҳити ҳавосида бўлган зарарли моддалардан ишловчиларни химоя қилишнинг биологик тадбирлари. Ишлаб чиқариш хоналарининг оби-ҳаво шароитлари. Харорат, нисбий намлик ва ҳаво ҳаракати тезлигининг энг мақбул ва йўл қўйиладиган кўрсатгичлари.
Макбул об-ҳаво шароитини таъминлаш бўйича тадбирлар. Ҳаво алмаштириш. Иситиш. Ишлаб чиқариш шовкинни, ультратовуш ва титрашга қарши кураш усуллари. Ишлаб чиқаришдаги ёритиш. Техника нафосати. Ишлаб чиқариш хоналарини ички қиёфасини мақбул рангга буяш.

III -бўлим. Хавфсизлик техникаси (14-соат)

9-Мавзу. Ҳаракат таркибини техник ҳолати ва жиҳозланишга умумий талаблар (2-соат)
Ҳайдовчининг иш жойи. Юк автомобилларини, тиркама ва ярим тиркамаларни, одамлар ташиш учун белгиланган юк автомобиллари, шаҳарлараро ва халаро ташишни бажарувчи автобуслар ва автомобилларни техник ҳолати ва жихозланишига кўшимча талаблар. Совуқ фаслларда ишлатиладиган мосламалар.

10-Мавзу. Хавфли юкларни ташиш пайтида хавфсизлик техникаси талаблари

(2-соат)
Юкларни хавфлилик даражаси бўйича тоифаси. Хавфли юкларга белги қўйиш. ГОСТ 19433-81 “хавфли юклар». Тоифалаш, хавф белгилари. Хавфли юк ташиладиган ҳаракат таркибига талаблар. Чиқариш кувурига, ёкилги идишига, электроускуналарга ва кузовга қўйиладиган талаблар. Суюлтирилган газлар, осон аралаштирувчан ва ёнувчан суюкликларни ташишга белгиланган автотсистерналарга қўйиладиган талаблар. Ҳар хил турдаги хавфли юкларни ташишда хавфсизлик талаблари. Хавфли юкларни ташишда катнашувчи хайдовчи ва кузатиб кетувчи шахсларга қўйиладиган талаблар.

11-Мавзу. Юк ортиш ва туширишда хавфсизлик техникаси талаблари.

(2-соат)
Юкларни қўлда кўтариш ва ташишдаги йўл қўйиладиган юкни энг юқори оғирлиги меъёри. Юк ортиш ва тушириш ишларини ташкил қилиш. Юкларни оғирлиги бўйича тоифалари (тури). Юк ортиш ва тушириш майдонлари, омборларига қўйиладиган талаблар. Кўтариш ташиш қурилмаларини ишлатишдаги хавфсизлик шартлари. Юк кўтариш кранларни Давсаноат назорати ташкилорларида рўйхатдан ўтказиш. Юк кўтариш кранларини техник текширишдан ўтказиш кўтариш ташиш курилмаларини тузатилишига, илгич тузилмалари ва мосламаларини ишлатишга қўйиладиган хавфсизлик техникаси талаблари.
Пўлат арконларни, пайвандланган ва парчинланган занжир ва илгакларни ишга яроклилигини аниқлаш. Идишни кўздан кечириш. Юкдан тушириш ишларини бажарувчи ходимга қўйиладиган талаблар. Юкларни юклаш ва жойлаштириш коидалар.

12-Мавзу. Автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда хавфсизлик техникаси коидалар (2-соат)

Автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда хавфсизликнинг умумий талаблари. ГОСТ 12.3. 17-79 «Автомобилларни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш, Хавфсизликни умумий талаблари. Автомобил, агрегат ва агрегат исмларни тозалаш ва ювиш пайтида хавфсизлик талаблари.
Автомобил ва агрегатларнинг техникавий холатини текшириш. Газ балонли автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда хавфсизлик техникасининг кўшимча талаблари. Нуқсон аниқлаш, чилангарлик, аккумулатор, пайвандлаш, темирчилик, рессор, мисгарлик тунукасозлик, кузов, ғилдирак йигиш, рулонлаш, буёкчилик, зангга карши ишлов бериш ишлари, металл ва ёғочларга механик ишлов беришда хавфсизлик техникаси талаблари.
Ҳаракат таркибига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологик жараёнлари тури бўйича.
13-Мавзу. Сиқилган газ ва ҳавони кувватидан фойдаланишдаги хавфсизликни асосий шартлари (2-соат)
Босим остида ишловчи идишларни ишлатишдаги хавфсизлик талаблари. Босим остида ишловчи идишларни «Давлатсаноататом-назорати ташкилотларида рўйхатдан ўтказиш. Босим остида ишловчи идишларни техникавий синовдан ўтказиш. Автомобилларда ёнилғи сифатида ишлатилгадиган истилган газли балонларни техникавий синовдан ўтказиш. Буғ ва сув иситиладиган қозонларни ишлатиш пайтидаги хавфсизлик талаблари. Қозонларни, буг иситгичларни ва экономайзерларни «Давлатсаноататомназорати» ташкилотлари рўйхатидан ўтказиш. Қозонларини, бу иситгичларни ва экономайзерларни техникавий синаш. Текшириш-ўлчаш асбоблари. Қозонхонага қўйиладиган талаблар. Қозонхоналарни тузатишда хавфсизлик техникаси талаблари. Ҳаво сиқиш ускуналарини хавфсизлик қурилмалари: сақлагич, хабар бериш ва блокировкалаш. Ҳаво сиқиш ускунасини даврий ва режали кўрикдан ўтказиш. Ҳаво ўтказгичга қўйиладиган талаблар. «Давлатсаноататомназорати» назоратидаги жойларда назорат ва хавфсизлик ишларига босим остида ишловчи идишларга: козонларга, буғ иситгичларга, экономайзерларга ва хаво иситгичларга хизмат кўрсатишни йўлга қўйиш тартиби. Хизмат кўрсатувчи ходимларни ўқитиш ва билимларини даврий текшириш.

14-Мавзу. Электр хавфсизлиги (2-соат)

Электр токининг одам аъзоларига таъсири. ГОСТ 12.1. 038-82 «Электр хавфсизлиги. Тегиш кучланишлари ва токларни йўл қўйиладиган юқори даражалари». Электр ускуналари ва ишлаб чиқариш хоналарининг электр хавфсизлиги даражаси бўйича тоифалари. Электр токидан шикастланишдан ҳимоялашнинг техник усуллари ва воситалари. Электр ускуналарини ишлатишда электр хавфсизлиги талаблари. Кучли электр симлари, ёритиш қурилмалари лектрон ҳаракатга келтиргичларини, трансформатор ва АТКнинг бошқа электр хўжалиги ишларидаги электр хавфсизлиги талаблари. Электр асбоблар ва кўчма электр чироғидан фойдаланишдаги хавфсизлик талаблари. Статик электр тармоғининг хавфли таъсиридан ҳимояланиш.
15-Мавзу. Электр хавфсизлиги
Амалий машғулот (2-соат)
Электр токининг одам аъзоларига таъсири. ГОСТ 12.1. 038-82 «Электр хавфсизлиги. Тегиш кучланишлари ва токларни йўл қўйиладиган юқори даражалари». Электр ускуналари ва ишлаб чиқариш хоналарининг электр хавфсизлиги даражаси бўйича тоифалари. Электр токидан шикастланишдан ҳимоялашнинг техник усуллари ва воситалари. Электр ускуналарини ишлатишда электр хавфсизлиги талаблари. Кучли электр симлари, ёритиш курилмалари электро ҳаракатга келтиргичларини, трансформатор ва АТКнинг бошқа электр хўжалиги ишларидаги электр хавфсизлиги талаблари. Электр асбоблар ва кЎчма электр чироғидан фойдаланишдаги хавфсизлик талаблари. Статик электр тармогининг хавфли таъсиридан химояланиш.
IV- бўлим. Ёнғин хавфсизлиги (6-соат)
16-Мавзу. Автотранспорт корхоналарида ёнғин хавфсизлиги (2-соат)
Ёнғин хавфсизлигини таъминлаш бўйича давлат чора-тадбирлари Ёнғин назорати ташкилотларини вазифалари ва уларни хукуклари. Автотранспорт корхоналаридаги ёнғин сабаблари, қурилиш иншоатлари ва тузилмалари, уларни ёнғинга хавфли ҳусусиятлари. Ўтга чидамлик чегараси ва ўтни таралиш чегараси. Автотранспорт корхоналарини хоналарини портлаш, ва ёниш хавфи бўйича тоифаси.
17-Мавзу. Ёнғинни олдини олиш (2-соат)
Ёнғиннинг олдини олишни вазифалари ва умумий чоралар. Ёнғиндан сақланишни ташкил қилиш. Автотранспорт корхонаси ва уни алохида устахоналарини, бўлимларини ёнғин хавфсизлигига жавобгар шахслари ва уларнинг вазифалари. Ёнғинга карши кўнгилли уюшмалар. Ёнғин – техникавий хайъати. Ёнғинга карши йўл-йўриқ. Ёнғин техникаси бўйича энг зарур билим бериш юзасидан машулотлар. Ёнғиндан хабар бериш ва алоқа воситалари. Ёнғинларни ўчириш усуллари ва воситалари. Автотранспорт корхоналарининг ишлаб чиқариш хоналари учун бирламчи ўт ўчириш воситаларининг меъёри.
18-Мавзу. Ёнғинни олдини олиш
Амалий машулот (2-соат)
Ишлаб чиқариш бўлинмасида ишлатиладиган осон алангаланувчан ёки ёнувчан суюқликни чақнаш ҳарорати аниқлансин ва олинган натижалар асосида айни бўлинманинг хонасини портлаш, ёниш ёки ёнғин хавфи бўйича кайси турга кириши ҳакида хулоса килинсин. Ўтни ўчиргичлар, қум ва сув билан ўчиришни усуллари машқ қилинади.

V- бўлим. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш (4-соат)

19-Мавзу. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммолари (2-соат)
Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан унумли фойдаланиш, умуминсоний муаммолар ичида энг долзарб муаммолардан биридир. Давлатни, атроф- муҳитни муҳофаза қилиш юзасида ғамхўрлигини асосий қонун Конститутсияда, ҳукумат қарорларида акс этиш.

20-Мавзу. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича

чора-тадбирлар (2-соат)
Автотранспорт корхоналарининг атмосферага зарарли моддаларни чиқаришини камайтириш. Атроф-муҳитни автомобиллар ишлаб чиққан газларни зарарли таркибларидан ифлосланишини камайтириш усуллари. Ишлаб чиқарилган газларни текшириш усуллари ва йўл қўйиладиган зарарлилик меъёри. (ГОСТ 17.2.2. 03-87 “Табиат муҳофазаси. Атмосфера. Бензинли двигателлар ишлаб чикарган газлардаги углерод оксиди ва углеводород меъёри ва уларни ўлчаш усуллари”), (ГОСТ 21 393-75 “Дизелли автомобиллар” ишлаб чиқарган газларни тутунлилиги. Меъёрлари ва ўлчаш усуллари). Автотранспорт ва автотузатиш корхоналарининг оқава сувларини тозалаш усусллари ва сифатини текшириш. Автомобилларнинг ташқи шовқинини камайтириш.
Фойдаланадиган асосий дарслик ва ўқув
қўлланмаларнинг рўйхати
1.”Меҳнат муҳофазаси тўғрисида Ўзбекистон Республикаси қонуни”. Тошкент, 6 май 1993 й. (ўзгартирилган ҳолда 2010 г.).
2.Қудратов А.Қ. «Меҳнат муҳофазаси». Тошкент. 1995.
3. Йўлдошев Ў., Усманов У., Қудратов О. «Меҳнатни муҳофаза қилиш». Ўқув қўлланма. Тошкент. “Меҳнат”. 2001 й.
4. Халилов. « Экология» (лотин). –Тошкент: Ўкитувчи, 2004.

Қўшимча адабиётлар

1. Йўлдошев Ў.Р.,Раимов О.Д., Хўжакулов Р.Т.Хасанова “Меҳнатни муҳофаза қилиш” Тошкент Фан ва тенология-2005

2. Ёрматов Ғ. “ Меҳнатни муҳофаза қилиш”. Тошкент: Ўқитувчи, 2001.
3..Кульмухамедов Ж.Р. “Автомобиллардан фойдаланиш ва автотранспортнинг меҳнат муҳофазаси”. Тошкент: Ўқитувчи, 2002.