Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус профессионал таълимнинг

Тўғри қанотлилар туркуми вакиллари
To’g’ri qanotlilar turkumi (orthoptera). Bu turkumning vakillari Yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan. Bular ancha yirik hasharotlar bo’lib, tanasi cho’ziq, boshi ko’pincha gipognatik tipda, tanaga erkin o’rnashgan; ikki yonboshi bir oz yassilashgan; og’iz apparati kemiruvchi tipda, oldingi ust qanotlari terisimon, orqa qanotlari pardasimon va yelpig’ichsimon shaklda tuzilgan. Bosh qismida bir juft mukammal ko’zidan tashqari 1-3 ta oddiy ko’zchasi ham bor. Mo’ylovlari ko’p bo’g’imli, turli shaklda, ular ingichka va har xil uzunlikda. Qanotlari yaxshi taraqqiy etgan va aniq tomirlangan. Oyoqlari taraqqiy etgan sakrashga moslashgan. Ko’p turlarida oldingi va o’rta oyoqlari yurish, yugurish, tirmashish uchun xizmat qiladi. Oldingi boldirlarida tovush eshitish-timpanal organi bor. Ko’pchilik temirchaklar va chirildoqlarda, asosan, erkak individlarning orqa sonlari va ust qanotlarida joylashgan maxsus tovush chiqarish moslamalari bor. To’g’ri qanotlilar tuxumlarini asosan, yerga, qisman o’simliklarga qo’yadi. Ikkita asosiy hayot formalari uchray di: fitofillar va geofillar. Fitofillar tanasi silliq, yonboshi silliq-tekis, yashil yoki sarg’ish rangda. Geofillar tanasi aksicha, yassilashgan, usti silliq, emas va rangi tuproq rangiga o’xshab ketadi. Ko’p turlari, ayniqsa chigirtkalar qishloq xo’jalik ekinlarga katta zarar yetkazadi. To’g’ri qanotlilar turkum 2-ta kenja turkumga bo’linadi.
Uzun mo’ylovli to’g’ri qanotlilar kenja turkumi. Bularga asosan 2-ta bosh oila vakillari kiradi: Temirchaklar va chirildoqlar.
Temirchaklar - Tez ttigonidea bosh oiladagi turlari uzun mo’ylovli, hamma panjaralari to’rt bo’g’imli, tuxum qo’yigichlari o’roqsimon yoki qilichsimon shaklda, serkilari ko’pichiligida kalta bo’ladi.
Erkak individlari ust qanotlari birining asosida yo’g’onlashgan tomir, ikkinchi qanotda ingichkalashgan qism bor ular bir-biriga ishkalanishi natijasida chirillagan ovoz chiqadi. Eshitish organi oldingi boldirlar asosida o’rnashgan. Ko’pchilik turlari tuxumlik davrida tuproqda qishlaydi. Bular o’simlikxo’r va yirtqich bo’ladi.
Chirildoqlar - Grylloidea bosh oilasi. Bularning tashqi belgilari temirchaklarnikiga o’xshab ketadi. Farqi oyoq panjalari uch bo’g’imli, serkilari yumshoq. Chirildoqlar tanasi yirik, qisman yassilashgan va silliq. Mo’ylovlari ingichka va qilsimon. Ko’zlari katta emas, ko’zchalari uchta. Chirildoqlarning rivojlanishi va hayot kechirishi umuman temirchaklar va chigirtkalarga o’xshash. Bular o’rta yosh lichinkali davrida qishlaydi. Chirildoqlar bosh oilasidan cho’l chirildog’i keng tarqalgan. Tuxumini iyun oyida qo’yadi, iyul oyida lichinkalari chiqib, o’simliklarga zarar yetkazadi, nimfa shakilda qishlaydi. May oyida voyaga yetgan hasharot yetishadi va parnik hamda poliz ekinlariga katta zarar yetkazadi. Rivojlanish davri 13-14 oy davom etadi.
Buzoqboshlilar oilasi -Gryllotalpidae. Bular tashqi tuzilishiga ko’ra chirildoqlardan farqlanadi. Ularning kalta va muskullashgan oyoqlari yer kavlashga moslashgan, qanotlari kalta, boshi katta, yapaloqlashgan-prognatik tipda, urg’ochilarida tuxum qo’ygichlari yo’q. Kattaligi 3,5-5 sm. Ko’proq zax tuproqda uya kovlab, kechasi aktivlashadi. O’simlik ildizi, kartoshka, sabzavot va g’o’za ildizini qirqish bilan ma’lum zarar yetkazadi.
Poya chirildoqlar oilasi yoki parmalovchilar (Oecanthidae). Oyoq panjalari formulasi 3-4, tuxum qo’yuvchi o’simtasining shakli to’g’ri, ba’zilarida qanotlari kichik yoki yo’qolgan, tuxumlarini o’simlikning poya va navdalari ichiga qo’yadi. Bular O’zbekistonning ekinzorlarida ko’p uchrab, bir qancha madaniy o’simliklarga (jumladan, g’o’zaga) zarar yetkazadi.
Kalta mo’ylovlilar kenja turkumi - Brachyeera.
Ko’pchiligi yirik hasharot-kattaligi 60-70 mm va undan ham ortiq keladi. Bular temirchaklar va chirildoqlardan mo’ylovlarining ipsimonligi, ba’zan to’g’nag’ichsimonliga va tuxum qo’yigichining kaltaligi bilan farq qiladi. Ko’krak qismi hajmdor, gardishdek ko’tarilgan. Oldingi ko’krak o’rta ko’krakka qimirlay oladigan, o’rta ko’krak esa orqa ko’krakka yopishib, harakatchan bo’lib o’rnashgan. Qanotlari yaxshi taraqqiy etgan (qanotsizlari ham bor), aniq tomirlangan. Chigirtkalarning ovozi orqa oyog’ining ust qanot “tola”lariga ishqalanishi natijasida hosil bo’ladi. Timponal organi bularning oldingi qorincha bo’g’imi yon tomonida joylashib, xitin bilan o’ralgan maxsus parda shaklida tuzilgan. Ular asosan tuxumlik, bir necha turlari esa voyaga yetgan yoki nimfa davrida qishlaydi. Tuxum qo’yuvchi o’simta vositasi yordamida yerni kovlab, suyuqlik chiqarib, yerda tuxum qo’yuvchi “ko’zacha” hosil qiladi. Keyin “ko’zacha” ichiga 150 tagacha tuxum qo’yadi. Lichinkalar tuxumdan kelasi yil bahorda ochib chiqadi. Tuproq yuzasiga chiqqan lichinka (nimfa) tezda tullaydi va navbatdagi yoshga o’tadi. Butun rivojlanish davrida 4-5 marta tullaydi. Ular to’da va yakka-yakka holda yashaydi. Ko’paygan joylarda dala o’simliklariga katta ofat keltiradi. Zararkunanda poda turlaridan to’qay ko’chmanchi chigirtka (Locusta migratori L) turi hisoblanadi