Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта-махсус таълим вазирлиги ҚЎҚон давлат педагогика институти

1.
 
Ислом тарихида ихтилофлар ва уларнинг хал этилиши. 
2.
 
Фиқҳий мазҳаблар тарихи. 
3.
 
Ҳанафий мазҳаби манбалари. 
4.
 
Салафийлик ва унинг тарихи. 
Адабиётлар 
1.
Тулепов А. Ислом ва ақидапараст оқимлар. Тўлдирилган нашр. Масъул муҳаррир 
Шайх Абдулазиз Мансур. – Тошкент: Шарқ, 2014. – 536 б. 
2.
Аминов Ҳ., Примов С. Ҳанафий фиқҳи тарихи, манбалари ва истилоҳлари. – 
Тошкент: ТИУ нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2011. – 160 б. 
3.
Муҳаммад Анвар Бадахшоний. Ақидатут-таҳовия шарҳининг талхийси. – 
Тошкент: 2015. – 448 б. 
4.
Очилдиев О., Раҳимжонов Д., Муҳамедов Н. Ва бошқ. Диншунослик асослари 
(ўқув қўлланма). – Тошкент: ТИУ нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2013. – 320 б. 
5.
Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., ва бошқ. Диншунослик. – 
Тошкент: Меҳнат, 2004. – 296 б. 
6.
Абдуллаев А., Ҳакимова Н., Жўраев Ш., Каримов Ж. Илмдан бошқа нажот йўқ. – 
Тошкент: ТИУ нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2015. – 156 б.

---

6-мавзу. МИССИОНЕРЛИК ВА ПРОЗЕЛИТИЗМ: ТАРИХ ВА БУГУН, ТАРҒИБОТ 
УСУЛЛАРИ 
Режа: 
1.
 
Миссионерлик ва прозелитизмнинг мазмун-моҳияти. 
2.
 
Миссионерлик фаолиятида ижтимоий табақалар билан ишлаш стратегияси. 
3.
 
Диний секталар ва улар фаолиятининг оқибатлари. 
4.
 
Миссионерликка қарши курашнинг ҳуқуқий-амалий асослари. 
Таянч тушунчалар: 
Миссионерлик, прозелитизм, секта, диний секталар, диний 
ташкилотлар, иегово шоҳидлари, еттинчи кун адвентистлари, миссия, Библия жамияти.
Мавзу ўқув мақсади: миссионерлик ва прозелитизмнинг асл мақсадларини 
тушунтириш, миссионерлик ташкилотларининг вазифаларини кўрсатиш, уларнинг салбий 
оқибатларини баён қилиш. 
1. Миссионерлик ва прозелитизмнинг мазмун-моҳияти. Миссионерлик сўзи асли 
лотинча бўлиб, «юбориш», «вазифа топшириш» деган маъноларни англатади.
Миссионерлик билан ёнма-ён ишлатиладиган прозелитизм эса, тўғридан-тўғри 
бирон бир динга ишонган фуқарони ўз динидан воз кечишга ва ўзга динни қабул қилишга 
қаратилган ҳаракатларни англатади. У ўз моҳиятига кўра миссионерликнинг таркибий 
қисми ҳисобланади. 
Маълумотларга кўра, дунёдаги умумий миссионерларнинг 2/3 қисмини христиан 
миссионерлари ташкил этади. Дастлабки халқаро христиан миссиялари, 1910 йилда 
Шотландиянинг Эдинбург шаҳрида пайдо бўлган эди. Бугунги кунда юзлаб шундай 
мақомга эга миссиялар фаолият кўрсатмоқда. Уларни янада ривожлантириш, етарли 
моддий, маънавий ва инсон ресурслари билан таъминлаш жуда яхши йўлга қўйилган. 
Одатда, халқаро миссияни ташкиллаштиришда маълум бир конфессиянинг барча 
шахобчалари қатнашади. Масалан, ташкилотнинг нашриёти уни тегишли адабиётлар 
билан таъминласа, тадқиқот маркази муайян мамлакат аҳолиси, унинг ҳаёт тарзи, урф-
одатлари, заиф томонлари ҳақидаги маълумотларни йиғиш ва диний адабиётларни 
маҳаллий тилларга таржима қилиш билан шуғулланади. Миссияни моддий-молиявий 
таъминлашда ишлаб чиқариш тузулмаларининг, миссионер кадрлар тайёрлаш ва кўнгилли 
ҳомийларни топишда миссионерлик базаларининг аҳамияти беқиёсдир. Мана шундай куч 
ва тайёргарлик билан халқаро миссия исталган мамлакатда тегишли тарғибот-ташвиқот 
ишларини самарали ташкил этишига шубҳа қилмаса ҳам бўлади.
Айни дамда, миссионерлик фаолияти билан фаол шуғулланишга ҳаракат 
қилаётганлар орасида баҳоийлар, кришначилар билан бир қаторда янги пайдо бўлган 
секталар борлигини ҳам таъкидлаш зарур. Секта бу – фақат ўзини ҳақ дин, инсонларни 
нажотга етказувчи деб даъво қиладиган, аслида эса муайян сиёсий ва иқтисодий 
мақсадларни кўзлайдиган гуруҳ ҳисобланади. Психологлар мазкур секталарни «оммавий 
ижтимоий-психологик қирғин қуроли» деб таърифлайдилар.
Диний секта деганда маълум бир диндаги расмий ақидаларга зид равишда ажралиб 
чиққан ёки мавжуд динлар ва конфессияларга умуман алоқаси бўлмаган ҳолда дин 
байроғи остида фаолият кўрсатадиган гуруҳлар тушунилади. Бугунги кунда миссионерлик 
фаолияти билан асосан турли секталар шуғулланади. Ҳозирги кунда тахминан 5000 та 
сектанинг фаолияти аниқланган. Маълумотларга кўра, мамлакатимиз билан чегарадош 
бўлган давлатларда «Богородичий центр», «Церковь объединения», «Церковь Иисуса», 
«Церковь Нового Завета», «Белое братство», «Божественный орден Первого Ангела», 
«Фархат ата», «Дианетика» каби юзлаб диний секталар фаолият олиб бормоқда. Иблисга 
ибодат қилишга асосланган «Сатанизм» сектаси ҳам айрим қўшни республикаларда кенг 
тарқалмоқда. Айрим маълумотларга кўра, ўта хавфли бўлган мазкур сектанинг Россияда 
100 минг, Ер юзида 5 миллиондан ортиқ тарафдори бор. 

---

Мазкур секталар аҳолининг диний билимлари пастлигидан фойдаланиб, 
охиратнинг яқинлиги билан қўрқитиш ҳамда асосан ёшлар ва моддий аҳволи ночор 
бўлганлар ичида ташвиқот олиб бориш йўли билан ўз тарафдорларини кўпайтиришга 
ҳаракат қилмоқда. 
2. Миссионерлик фаолиятида ижтимоий табақалар билан ишлаш стратегияси. 
Миссионерлар макон ва замонга мослашган ҳолда ўз услуб ва воситаларини доимий 
такомиллаштириб келганлар. Сўнгги вақтларда улар маълум бир ижтимоий қатламни 
ажратиб олиб, мақсадли иш олиб боришга интилмоқдалар. Жумладан, миссионерлар 
асосий эътиборни аралаш миллат вакилларидан иборат оилаларнинг аъзолари, илгари ҳеч 
бир динга эътиқод қилмаган, оғир хасталикка, жудоликка, моддий қийинчиликка дуч 
келган, ахлоқ тузатиш муассасаларидан чиқиб келган, яъни моддий ва маънавий кўмакка 
муҳтож кишиларга қаратмоқдалар.
Зиёлиларнинг 
турли 
қатламлари 
ичида 
санъат 
соҳаси 
ходимлари, 
кутубхоначилар, ўрта мактаб ўқитувчилари, турли идоралар хизматчилари фаол 
миссионерлик тарғиботи объекти сифатида танланаётганини ҳам қайд этиш лозим. 
Бундай ёндашувда ўзига хос мантиқ бор. Масалан, прозелит санъаткор санъатнинг 
ҳиссий-эмоционал таъсир қувватидан фойдаланиб, эътиқодий босим ўтказишда юқори 
самарадорликка эришиши мумкин бўлса, эътиқодини ўзгартирган кутубхоначида эса 
«ўлжа» сифатида танланганлар билан якка тартибда ишлаш имконияти мавжуд бўлади. 
Миссионерларга табиатан ишонувчан, ташқи таъсирга мойил бўлган ва айни 
пайтда, ҳаётда сабр-бардошли ва фидоий бўлиш билан бир қаторда ҳамиша маънавий-
руҳий кўмакка, қўллаб-қувватлашга эҳтиёж сезадиган аёлларга ҳам алоҳида эътибор 
билан қарамоқдалар. Уларнинг мақсади жамиятда беқарорликни келтириб чиқариш, 
ижтимоий ва миллий тотувлик асосларига раҳна солишдир. 
Қайд этилган мисоллар ҳам миссионерлик объекти сифатида танланаётган 
қатламлар доираси мунтазам равишда кенгайиб бораётганини кўрсатади. 
Миссионерлар ўзларининг тарғиботчилик фаолиятини кучайтириш мақсадида 
хилма-хил ва турли даврларга мўлжалланган дастурлар ишлаб чиққанлар. Христиан 
назариётчиси Луис Буш христиан миссионерлари алоҳида эътибор қаратиши лозим бўлган 
ҳудуд - шимолий кенгликнинг 10 ва 40-параллеллари орасида жойлашган, деб ҳисоблаб, 
уни «10/40 ОЙНА», деб атаган эди. Ушбу параллеллар ораси эса буддавийлиқ 
конфуцийлиқ хиндуийлик, ислом, синтоийлик ва даосизм динлари кенг тарқалган 
ҳудудлар ҳисобланади. Бу ҳудудда Осиёнинг 40 га яқин, Африка қитъасининг 20 дан 
ортиқ давлати жойлашган. 
Миссионерликда энг аввало ҳудудларга хос хусусиятлар инобатга олинади. 
Масалан, «10/40 ОЙНА» ҳудудига кирувчи мамлакатларнинг ўзига хос хусусиятлари, 
аҳолисининг диний қарашлари, турмуш тарзи, миссионерлик фаолиятини олиб боришда 
эътибор 
берилиши 
зарур 
бўлган 
жиҳатлар хақида 
батафсил 
маълумотлар 
шакллантирилган. 
Маълумотларга кўра, ҳозирги кунда дунёдаги 3000 га яқин этник гуруҳлар 
тўлақонли фаолият юритадиган черковларга эга эмас. 
«Уиклиф» халқаро христиан миссияси «Хушхабар»ни 600 дан ортиқ тилга 
таржима қилган. Уларнинг ҳаракатлари натижасида 45 миллион киши «Муқаддас китоб» 
таржимаси билан танишган. 
Ҳозирги кунда ушбу миссия дунё бўйича мавжуд 6913 та тил гуруҳидан 1376 
тасида иш олиб бормокда. Бунда аввало тилнинг лингвистик тадқиқоти амалга оширилади 
ва бу иш охир-окибатда «Инжил» ни ўша тилга таржима қилиш билан якунланади. 
Миссиянинг дунёнинг 60 давлатида фаолият юритаётган 5277 та ва махсус 
тайёргарликдан ўтаётган 442 та миссионери олдига ана шундай вазифа қўйилган. 
Дунё халқларини инжиллаштириш бўйича мавжуд режалар ҳақида ҳам таъкидлаш 
лозим. 2002 йилда нашр этилган АҚШда «Бутунжаҳон христианлиги тенденцияси» 

---

китобида 2000 йилги кўрсаткичлар ва 2025 йилгача эришиши лозим бўлган ҳолат қиёсий 
таҳлил қилинган. Хусусан, унда ёзилишича: 
-
Ер юзи аҳолисининг «Инжил» билан таништирилиши 73,1 фоиздан 100 фоизга 
етказилиши; 
-
дунё аҳолиси таркибидаги христианларнинг улуши 33 фоиздан 40 фоизга ўсиши; 
-
христианларнинг 10 фоизини ташкил қилган миссионерларнинг улуши 20 фоизга 
кўтарилиши; 
-
христианлар ўз даромадларининг 1,8 фоизини черков ҳисобига ўтказиб келишган 
бўлишса, бу кўрсаткич 3 фоизга етказилиши; 
-
ҳар 3000 кишига 1 та миссионер тўғри келган бўлса, бу кўрсаткич ҳар 1000 
кишига 1 та миссионерни ташкил этиши; 
- 
черков мавжуд бўлмаган, аҳолиси 50000 дан ортиқ 116 та шаҳарнинг 
барчасида черковлар юзага келиши; 
- черковлар тузилмаган 1000 дан ортиқ этник гуруҳнинг ҳар бирида черковлар 
ташкил этилиши; 
- Ё умуман таржима қилинмаган, ёки қисман таржима қилинган барча тилларга 
«Инжил» таржима қилиниши лозим. 
Реал вокелик ва миссионерлар томонидан амалга оширилаётган ҳаракатларни 
ўрганиш, афсуски, бу режаларда белгиланган мақсадларга аста-секин бўлса-да, 
эришилаётганини кўрсатади. 
Юқоридагилар билан бир қаторда, миссионерликда ёшларга алоҳида эътибор 
берилаётганини таъкидлаш лозим.
 
Ёшларнинг фаол ижтимоий кучга айланиб бораётгани 
бугунги кунда уларнинг турли мафкуравий таъсир ва тазйиқларнинг асосий объектига 
айланишига олиб келди. Бунда уларнинг жамиятнинг ҳали етарли тажрибага эга бўлмаган, 
ташқи таъсирларга тез берилувчан ва айни пайтда, энг ҳаракатчан қатлами экани инобатга 
олинмоқда.
Миссионерликнинг таниқли назариётчиси Патрик Джонстоун талаба ёшларни 
миссионерлик фаолиятининг асосий объекти деб қараб, ўзининг «Дунё операцияси» 
китобида шундай ёзади: «Бутун дунёда университет ва коллежларда 37 миллион талаба 
таҳсил олади. Уларнинг кўплари 20 йилдан сўнг йирик мансабларни эгаллашади». Ушбу 
фикрлар миссионерларнинг жамиятнинг эртанги кунини белгилаб берадиган авлод онгини 
эгаллаш, назорат қилишни кўзлаб иш юритаётганини англаш имкониятини беради.
Хайрия ёрдамлари кўрсатиш ҳам миссионерликдаги энг қадимий ва самарали 
усуллардан бири ҳисобланади. Бунда турли тадбирлар уюштирилиб, уларга асосан ёшлар 
жалб этилади. Беғараз дея тақдим этилаётган, аслида жамиятнинг ёрдамга муҳтож 
қатламларини аниқлаш ва сўнгра улар билан мақсадли иш олиб боришни кўзлайдиган 
бундай ҳаракатлар ҳатто «Янги йил», «Наврўз», «Хотира ва қадрлаш куни» каби 
халқимизда кенг нишонланадиган байрамлар давомида ҳам ғаразли мақсадларда амалга 
оширилиши кузатилган. Миссионерлар ўзлари кўрсатаётган «ёрдамни» шу байрамлар 
руҳига мослаштиришга ҳам ҳаракат қилмоқда.
Уйма-уй юриб «Хушхабар» етказиш усулининг ўзига хос хусусиятлари. Бу усул 
миссионерларга одамлар билан куннинг долзарб масалалари ҳақида суҳбатлашиш, 
уларнинг дардларига қизиқиш билдириш ва ушбу муаммолардан чиқиш йўлларини 
кўрсатиб беришни таклиф қилиб, ўз ташкилотларига жалб қилишга асосланади. Бу 
миссионерликни амалга оширишда энг яхши самара берадиган ва катта маблағ талаб 
қилмайдиган усуллардан бири ҳисобланади. Масалан, ушбу усулдан фаол фойдалаётган 
«Иегово шоҳидлари» оқими аъзолари, ўзларини гўёки, Исо Масиҳ ўз ҳаворийларига 
буюрган йўлдан фойдаланаётганларини даъво қилиб, муайян ҳудудда «таянч нуқта»ни 
шакллантириш ва унга суянган ҳолда яқин қўшнилар орасида уйма-уй юриб адабиётларни 
тарқатиш, мактаб ўқувчилари ва ёшлар орасида тарғибот ишларини олиб боришга алоҳида 
эътибор бермоқда. Бундай мақсадли фаолият натижасида иеговочилар сони йилдан йилга 
ортиб бормоқда ва бугунги кунда дунё бўйича қарийб 7 миллионни ташкил этмоқда.

---

Таълим-тарбия соҳасидаги миссионерликдан кўзланган мақсадлар. Таълим тизими 
босқичлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик туфайли ғоя ва қарашларни сингдиришдаги 
тадрижийлик таъминланади. Шу билан бирга, таьлим жараёнида амалга оширилган 
тарғибот натижаларини бевосита текшириб кўриш ва уни такомиллаштириб бориш 
имконияти ҳам мавжуд. Бу каби хусусиятлар миссионерларнинг таълим тизимига алоҳида 
эътибор билан қарашини келтириб чиқармоқда. Адвентистларнинг дунё бўйича 5000 дан 
ортиқ ўқув марказларига, пятидесятникликнинг энг йирик оқимларидан бири – «Худо 
ассамблеялари» черковлари
 
бир неча коллеж ва Библия мактабларига эгалик қилаётгани 
ҳам айнан шу билан изоҳланади. 
Жумладан, Ўзбекистон истиқлолининг дастлабки йилларида миссионерлар турли 
волантёр ташкилотлар ниқоби остида мамлакатимиз таълим тизимига кириб олишга 
уринганлари кузатилган. Улар юртимиздаги мавжуд таълим муассасаларида турли тил, 
компьютер, спорт тўгараклари ташкил этиш ниқоби остида талаба ва ўқувчилар орасида 
ўз динларини тарғиб қилишга ҳаракат қилган.
Миссионерликда