Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Якоб Гримм 
 
Машҳур немис тилшуноси Якоб Гримм (1785

1863) қиёсий-тарихий метод 
ёрдами билан герман тилларини тадқиқ қилди. Я.Гриммнинг тўрт томдан 
иборат «Немис грамматикаси» асари тилшунослик тарихида муҳим ўрин ту-
тади. У ушбу салмоқли асарида немис тили тарихий грамматикасини бошқа 
барча герман тиллари билан қиёслаган ҳолда беради. 
Асар биринчи томининг биринчи нашри 1819 йилда, мазкур томнинг бу-
тунлай, тубдан ўзгарган иккинчи нашри 1822 йилда чоп этилади.Мазкур 
томдан герман тилларининг тарихий фонетикаси ҳамда герман тилларидаги 
ундошларнинг силжиши, «кўчиш» қонуни ўрин олган, яъни Я.Гримм 
(Р.Раск, Я.Бредсдорфлар каби) ундошларнинг силжишини исботлаб беради. 
Масалан, Ҳинд-Европа тилларига оид b, q, g – герман тилларида р, t, к га; 
ҳинд-европача р, f, к – германча f, q, h га силжиган, кўчган, ўтган. 
Ушбу жараён фонетик қонунларнинг тан олинган дастлабки, биринчи 
намунаси эди. «Немис грамматикаси» асарининг барча томлари 1837 йилда 
якунланди. 

---

76 
Я.Гриммнинг «Немис тили тарихи» асари эса 1848 йилда эълон қилинади. 
У жамият тарихини ўрганишда тилнинг асосий, энг муҳим манба эканлигини 
айтади ва тилни у ёки бу халқнинг маданий-тарихий тараққиётининг маҳсули 
деб ҳисоблайди. Шунга кўра Я.Гримм «Бизнинг тилимиз бизнинг тарихимиз-
дир» деган ғояни илгари суради. Ҳақиқатан ҳам – шундай. Я.Гримм ушбу аса-
рида «Халқлар ҳақида суяклар, қуроллар ва мозорларга қараганда жонлироқ 
гувоҳ бор. Бу тилдир», дейди. 
Я.Гримм «Немис луғати» асарида (биринчи томи 1854 йилда, охирги томи 
1960 йилда эълон қилинди) немис шоири Лютердан тортиб, Гётегача бўлган
немис тили лексикасини қамраб олишга, кўрсатиб беришга ҳаракат қилди. 
 
Александр Христофорович Востоков 
 
Таниқли рус тилшунос олими, академик (1841) А.Востоков (1781

1864) 
туғма соқов бўлиб, Санкт-Петербургдаги Румянцев музейи кутубхонасига 
бошчилик қилган. 
А.Востоков славян тили материаллари асосида тадқиқот ишларини олиб 
боради. У, айтилганидек, қиёсий-тарихий методнинг асосчиларидан бири 
ҳисобланади. 
Олим «Славян тили ҳақида мулоҳазалар» (1820), «Рус грамматикаси» 
(1831), «Вилоят буюк рус тили тажрибаси» (1852), «Черков славян тили 
луғати» (1858

1861) каби қатор эътиборга лойиқ ишларни яратди. 
А.Востоков тадқиқотлари янги бой фактик материалларга асосланган 
бўлиб, славян тилининг тараққиётига катта таъсир кўрсатди. Шунингдек, 
қиёсий-тарихий методнинг қатъий қарор топишига ҳам имкон яратди. 
А.Востоковнинг 1820 йилда эълон қилган «Славян тили ҳақида мулоҳаза-
лар» мақоласи унга катта шуҳрат келтирди. Олим бу асарида славян филоло-
гиясига оид масалаларга тўхталиб, Ҳинд-Европа тилларининг славян тиллари 
оиласига мансуб рус тилининг эски славян, поляк ва серб тилларига бўлган 
муносабатини аниқлайди, изоҳлайди. 
А.Востоковнинг қайд этилган мақоласи тарихий фонетика соҳасидаги 
дастлабки иш ҳисобланади. 
А.Востоков 1842 йилда «Румянцев музейидаги рус ва славян қўлёзмала-
рининг тасвири» номли кўп йиллик меҳнатининг натижасини эълон қилади. 
Ушбу тадқиқотида эски славян тилининг шохобчалари бўлган болгар, серб, 
рус ва жанубий рус (украин) тилларини изчиллик билан фарқлайди. Бу эса 

---

77 
амалиётда эски славян тилининг тараққиёти ва ундаги ўзгаришларни давр-
лаштиришга, яъни қадимги (IX-XIV), ўрта (XV-XVI) ва янги даврларга 
бўлишга имкон беради. 
А.Востоков славян тилларига тарихийлик нуқтаи назардан ёндашишни 
илк бор бошлаб берган олимдир. У тарихий принципга амал қилган ҳолда эс-
ки славян тилидаги бурун унлиларини аниқлайди, айрим ҳарфларнинг тала-
ффузини белгилайди, сўз туркумларининг (масалан, сифат, равишдошлар-
нинг) пайдо бўлиш вақти билан боғлиқ айрим фикрларни баён қилади. 
Хуллас, Россияда қиёсий-тарихий тадқиқотлар, славян тиллари оиласи-
га мансуб тилларни ўрганиш, айни тилларни қиёсий-тарихий метод асоси-
да тадқиқ қилиш, уларни даврлаштириш кабилар даставвал академик 
А.Х.Востоков номи билан боғлиқдир. 
Ҳинд-Европа тилларини қиёсий-тарихий ўрганишнинг биринчи даври, 
айтилганидек, қиёсий-тарихий методнинг ярати-лиши ва умумий тилшу-
нослик фанининг асосланиши бўлди.