Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
Лутфий, Бобур, Ҳусайн Мирзо, Саййид Ҳасан, Бухорий ва 
бошқалар ижодидаги
 
тушунилиши қийин бўлган сўзлар изоҳига, уларнинг 
форс тилига таржима қилинишига қаратилгандир
27
. 
Асарга қўшимча киритилган «Мабони ул - луғат» икки қисмдан: 
муқаддима ва тарсиф (грамматика) дан иборат.
«Муқаддима»да асарнинг ёзилиш сабаблари берилади. Ишнинг тарсиф-
грамматикаси эса олти бўлимни ўз ичига олади. Ушбу бўлимларда феъл - 
феълнинг турли нисбат шаклларининг келиши, феъл замонлари, феълнинг 
функционал шакллари (сифатдош, равишдош), феъл майллари, феълларнинг 
26
Б.Ҳасанов. Жавоҳир хазиналари. -Т., 1989, 36-,38-, 45-бетлар. 
27
Қар:С.Усмонов.Ўша асар, 55-бет.Б.Ҳасанов. Ўша асар, 38-бет. 

---

56 
ясалиши, аффикслар олиши, олмошлар, уларнинг турлари, қўшимчалар, 
кўмакчи феъллар, сўзлар имлоси ва бошқалар ҳақида фикр юритилади.
28
Мирзо Меҳдихон ўзбек тилининг морфологиясига тўхталар экан, у бешта 
келишик шаклини қайд этади. Булар: 1. Қаратқич келишиги (-нинг). 2. Тушум 
келишиги (-ни, -н). 3. Жўналиш келишиги (-ка, -га, -ға). 4. Чиқиш келишиги
(-дан). 5. Ўрин-пайт келишиги (-да). 
Меҳдихон, шунингдек, эгалик қўшимчалари, сонлар-уларнинг турлари: 
тартиб (-нчи, 

инчи), жамловчи (-ов, -овла, -лон) –биров, икков, учовла, 
уччовлон, тақсим сонлар (-ар, -ин) - юзар, бирин ҳақида, олмошлар-кишилик 
(ман, сан, биз, сиз), кўрсатиш: (бу, ул, шул, ўшал, мун, анлар, алар), 
кўмакчилар (учун, ила, илан, билан, бирла, бирлан) ҳамда фонетик ҳодисалар 
(элизия-бўюн-бўйни, оғиз-оғзи) ҳақида маълумот беради. 
Мирзо Меҳдихон, юқорида айтилганларга кўра, асарини ўзбек тилининг 
биринчи илмий грамматикаси деб атайди.
29
Мустаҳкамлаш учун саволлар: 
 
1. Абу Наср Форобий ким ва унинг қайси асарида лисоний муаммолар 
тадқиқ қилинади? 
2. Абу Райҳон Беруний ким ва унинг лисоний қарашлари қайси асарда акс 
этган? 
3. Абу Али Ибн Сино ким ва унинг қайси асарида товуш ҳақида фикр 
юритилади?
4. Маҳмуд Кошғарий ким ва унинг “Девону луғатит турк” асари нимага 
бағишланган? 
5. Маҳмуд Замахшарий ким ва унинг тилшуносликка оид қандай 
асарларини биласиз? 
6. Алишер Навоий “Муҳокамат ул - луғатайн” асарида қайси тилларга 
қиёсий баҳо беради? 
7. Мирзо Меҳдихон ким ва унинг лексикографияга оид қандай асари 
мавжуд?