|
O„ZBEKISTONDA SURDOPEDAGOGIK NAZARIYA VA
AMALIYOTNING TARAQQIY ETISHI
M.M. Fayziev,
102 sonli zaif eshituvchi bolalar
maxsus maktab-internati o„qituvchisi
Z. Mamarajabova TDPU dotsenti
Boy ma‘naviy qadriyatlar va madaniyatga ega xalqimizda asrlar davomida
bolaning tarbiyasi masalalariga e‘tiborga olinishi lozim bo‗lgan omillar, uning
maktab hamda oiladagi tarbiyasiga alohida e‘tibor qaratib kelingan. Bu boradagi
fikrlar milliy surdopedagogikaning rivojlanishida muhim manbalar vazifasini o‗tagan
bo‗lishi, shubhasiz. Abu Nasr Forobiy axloq, odob, rasm-rusum, kasb-hunar, odat
hamda irodaning tarkib topishida ta‘lim va tarbiyaning o‗rni beqiyosligi, shu bilan
birga, har bir bolada yoshligidanoq tushunish, fahmlash, muhokama qilish, o‗ylab
topish, fikrlash layoqati mavjud bo‗lishini alohida ko‗rsatib o‗tgan bo‗lsa, milliy
pedagogikamiz asoschisi A.Avloniy yosh avlod, uning tarbiyasiga jamiyat, millatning
kelajagi sifatida alohida e‘tibor berib, bu ishni ilk yoshdan boshlash zarurligini
alohida ta‘kidlaydi hamda ta‘lim bilan tarbiya bir-biri bilan bog‗liq bir butun jarayon
ekanligi, muallimga ushbu omilga alohida ahamiyat berish lozimligini uqtiradi. Olim
til shaxs tafakkurining rivojlanishi, uning ijtimoiy hayotda o‗z o‗rnini topishida
muhim ahamiyat kasb etishini alohida ta‘kidlagan. A. Avloniy tarbiya masalasiga
doir: «Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga:
«Birinchi-uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi-maktab va madrasa tarbiyasi. Bu
ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidir», - kabi fikrlarni bildirgan holda,
ta‘lim-tarbiyada bola yashab turgan sharoit, muhit, jamoatchilikning roli katta
ekanligini ko‗rsatadi. Bu borada oila, maktab hamkorligi zaruratini, oilada bolaning
sog‗lig‗iga alohida ahamiyat qaratilishi lozimligi, kasallangan farzandni darhol
shifokorlarga ko‗rsatish, kasallikning oldini olish, vaqtida davolash muhimligini ota-
onalarga uqtiradi
36
. O‗zbek surdopedagogikasining rivojlanishi Toshkentda 1919
yildan faoliyat yurita boshlagan O‗rta Osiyoda dastlabki barcha nuqsonli bolalar
birgalikda ta‘lim olishlari uchun mo‗ljallangan maktabdan 1922 yilda ilk kar bolalar
maxsus maktab-internatining ajrab chiqishi bilan bog‗liq. Maxsus tizim amaliyoti stixiyali
ravishda tizimdagi ishning rus maxsus kar bolalar maktablari o‗quv dasturlari hamda
umumta‘lim maktablari darsliklari asosida olib borilishi orqali rivojlana bordi.
Eshitishida muammolari bo‗lgan bolalarni tabaqalab o‗qitish (kar va zaif eshituvchilar)
Respublikamizda 1965 yildan boshlandi. Ushbu yildan Toshkentda rus va o‗zbek
bo‗limlaridan iborat 102-sonli zaif eshituvchi va kech kar bo‗lgan bolalar maxsus maktab-
36
Fayziyevа U. Yu. Zaif eshituvchilarni savodga tayyorlash va savod o‗rgatish. : ped. fan. nomz.
dis. . . . avtoref. – T.: TDPI. 1994. – 18 b.
190
internati faoliyat ko‗rsata boshladi. Shuni aytish joiz-ki, o‗sha vaqtlarda maktablarda
o‗qitish jarayoni original dastur va darsliklar asosida olib borilmay, Rossiya maxsus
maktablari yoki O‗zbekistondagi umumta‘lim maktablari, ba‘zan aqli zaif bolalar
maktablari dastur va darsliklarini biroz o‗zgartirib ishlash asosida tashkil etilar edi.
Tabiy-ki, bir tomondan til tizimining to‗gri kelmasligi, ikkinchi tomondan me‘yorda
rivojlanayotgan bolalar xususiyatlariga tayangan holda tuzilgan darsliklar asosida
ishni tashkil qilish eshitishida muammolari bo‗lgan bolalar maktablari oldiga qo‗yilgan
vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish imkonini bermas edi. Faqat ilg‗or amaliyotchi
pedagoglar o‗z faoliyatlari bilan nomutaxassis pedagoglar bilan ta‘minlangan maxsus
kar va zaif eshituvchi bolalar maktablarining ishini asta-sekin olga siljita bordilar. 1968
yilda nashr etilgan «Alifbe» darsligi kar bolalarni o‗qitish amaliyotining sifat jihatidan
biroz yuqorilashini ta‘minladi
37
(A. Do‗stmuhammedov). Nizomiy nomli TDPI
defektologiya fakulteti qoshida 1983 yilda o‗zbek tilida ilk bor «Surdopedagogika»
bo‗limining ochilishi sohaning nazariy, metodik jihatdan asoslab berilishini taqozo etgan
bo‗lsa, ikkinchi tomondan maxsus ta‘lim tarmog‗i rivojining ixtisoslashgan malakali
surdopedagog-mutaxassislar bilan ta‘minlanishi orqali jadallashuvini keltirib chiqardi. Kar
va zaif eshituvchi bolalarni o‗qitish dastur va darsliklari, metodik qo‗llanmalarining
yaratilishi surdopedagogikaning olg‗a ildamlanishiga omil bo‗ldi. Respublika kar va zaif
eshituvchi bolalar maktablari ilk bor ilmiy – amaliy tadqiqot mahsuli hisoblangan
hududiy, milliy mentalitet, o‗zbek tili qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda yaratilgan
o‗quv dasturlari hamda darsliklari bilan ta‘minlandi
38
(U. Fayzieva «Alifbe», «Nutq
o‗stirish», N. Dadaxo‗jaeva «Matematika» va b.) (1989 y.).Istiqlolga qadar
respublikamizning eshitishida muammosi bo‗lgan bolalar ta‘lim muassasalarida
ta‘lim-tarbiya jarayoni original dastur va darsliklar asosida olib borilmay, Rossiya
maxsus muassasalari yoki O‗zbekistondagi umumta‘lim, ba‘zan esa, aqli zaif bolalar
muassasalari uchun mo‗ljallangan dastur va darsliklarni biroz o‗zgartirib ishlash
asosida tashkil etilar edi. Maxsus tizim amaliyoti stixiyali ravishda tizimdagi ishning
shu yo‗nalish asosida olib borilishi orqali rivojlana bordi. Tabiiy-ki, bir tomondan til
tizimining to‗g‗ri kelmasligi, ikkinchi tomondan me‘yorda rivojlanayotgan bolalar,
uchinchi tomondan aqliy rivojlanishida muammolari bo‗lgan bolalar xususiyatlariga
tayangan holda tuzilgan dastur hamda darsliklar asosida ishni tashkil qilish
eshitishida muammosi bo‗lgan bolalar ta‘lim muassasalari oldiga qo‗yilgan
vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish imkonini bermas edi. Respublikamizda
surdopedagogikaning ilmiy asoslanishi o‗tgan asrning 80-yillaridan boshlandi. Milliy
surdopedagogikamizda olib borilgan qator tadqiqotlar (N.Sh.Bekmurodov (1989 y.),
X.M. Gaynutdinov (1990 y.), F.J. Alimxodjaeva (1992 y.), U.Yu.Fayzieva (1994 y.),
37
Fayziyevа U. Yu. Zaif eshituvchilarni savodga tayyorlash va savod o‗rgatish. : ped. fan. nomz.
dis. . . . avtoref. – T.: TDPI. 1994. – 18 b.
37
Qodirova F. U. Boshlang‗ich sinf kar va zaif eshituvchi o‗quvchilar nutqini shakllantirish. : Ped.
fan. nomz. dis. avtoref…– T.:TDPU, 2006. – 20 b.
38
Qodirova F. U. Boshlang‗ich sinf kar va zaif eshituvchi o‗quvchilar nutqini shakllantirish. : Ped.
fan. nomz. dis. avtoref…– T.:TDPU, 2006. – 20 b.
191
N.X.Dadaxo‗jaeva (1995 y.), F. U. Qodirova (2006 y.), D.A.Nazarova (2009 y.),
R.Rustamova (2010 y.) ) mamlakatimizda mavjud eshitishida muammosi bo‗lgan
bolalar maxsus maktab-internatlar ta‘lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlar,
o‗zbek tili xususiyatlariga mos holda takomillashtirish yo‗l va vositalarini ilmiy
jihatdan asoslab berishga yo‗naltirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
