Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

2. Билиш 
жараѐнларининг 
яққол 
сезилиб 
турадиган 
нотекис 
ривожланганлиги. 
3. Интеллектуал фаолиятларнинг мақсадга мувофиқлигининг бир мунча 
бузилганлиги билан характерланади.
4. Тафаккурнинг инертлиги, бўшлиги, бир хил характерларга мойиллиги, 
таҳлил-тавсиф жараѐнларининг яхши шаклланмаганлиги кўринади. Бундай 
хусусиятлар ақли заиф ўқувчиларда бирмунча чуқурроқ характерга эга бўлади.
5. РРС болалар ақлий масалаларни ечиш вақтларида кўрсатилган 
ѐрдамдан, ақли заиф болаларга қараганда унумлироқ фойдаланадилар. 
6. Интеллектуал активликнинг етарли эмаслиги. 
7. Берилган кўрсатмани тушуна олиш, аммо кўрсатма талаблари асосида 
фаолиятни тўғри ташкил эта олмаслик. 
8. Интеллектуал вазифаларни ечиш вақтида зарур ҳиссиѐт – ироданинг 
етишмаслиги, топшириқларни ечишнинг актив йўлларини қидириб топа 
олмаслик. 
9. РРС болаларда ақлий иш қилиш қобилиятлари нормал тенгдошларига 
қараганда бирмунча пасайган бўлади.
Махсус мактаб тарбиячи-ўқитувчилари таълим-тарбияда қуйидагиларга 
эътибор беришлари лозим: 
- РРС болаларнинг маълум материални эгаллаши учун кўп вақтнинг 
сарфланиши; 
- кўриш орқали қабул қилинадиган материаллар мумкин қадар кам 
элементлардан иборат бўлиши; 
- янги материаллар бериш вақтида, болалар диққатини чалғитадиган 
қўзғаткичлар бўлмаслиги керак. 
MAXSUS MAKTABDA MEHNAT TA‟LIMINI BO„YICHA BILIM VA 
MALAKA, KO„NIKMASINI RIVOJLANTIRISH USULLARI 
 
Sh. Amirsaidova TDPU dotsenti, p.f.n.,
S.F. Abduyusupova TDPU talabasi 
Aqliy 
rivojlanishida 
muammolari 
bo'lgan 
bolalar 
maktab, 
maktab-
internatlaridagi mehnat ta'limi nuqsonli o'quvchilarni umumtexnik, kasb-hunar va 
xo'jalik-maishiy bilimlari, ko'nikma, malakalar bilan qurollantirish va boshlang'ich 
sinf o'quvchilarida mehnat darslari orqali qo'l barmoqlari harakatchanligini 
rivojlantirishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi va maktablarda shu maqsad asosida 
ish olib boriladi. Har bir mehnat turlari turli maxsus maktablarda, maxsus dasturlar 
asosida olib boriladi. Barcha turdagi mehnatning mazmuni, mohiyati, tashkil qilinishi 
aqliy rivojlanishida muammolari bo'lgan o'quvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlash, 
ularda texnik qobiliyatlarni rivojlantirish, mustaqillik, faollikni tarbiyalashva 
boshlang'ich sinf 
o'quvchilarida mehnat 
darslari 
orqali qo'l 
barmoqlari 
harakatchanligini rivojlantirishga qaratiladi. Turli toifadagi nuqsonli o'quvchilarning 
jismoniy, ruhiy rivojlanish xususiyatlari maxsus maktablardagi mehnat ta'limining 

---

60 
mazmuni hamda uni amalga oshirishda qo'llanuvchi usullarni belgilab beradi. 
Maxsus maktab, maktab-internatlari o'quvchilarni ishlab chiqarishga tayyorlash bilan 
birga ularning nuqsonlarini kamaytirish uchun mehnatdan asosiy korreksion-
pedagogik jarayonni amalga oshirishuvchi omil sifatida foydalaniladi. Maxsus 
maktab, maktab-internatlaridagi mehnat ta'limi o'quvchilarning psixofizik 
nuqsonlarini tuzatishda asosiy vositalardan biri sanaladi. Yordamchi maktablardagi 
mehnat ta'limi nuqsonli o'quvchilarni umumtexnik, kasb - hunar va xo'jalik-maishiy 
bilimlari, ko'nikma, malakalari bilan qurollantirish va boshlang'ich sinf o'quvchilarida 
mehnat darslari orqali qo'l barmoqlari harakatchanligini rivojlantirish ni o'z oldiga 
maqsad qilib qo'yadi va maktablarda shu maqsad asosida ish olib boriladi. Barcha 
turdagi mehnatning mazmuni, mohiyati, tashkil qilinishi aqli zaif o'quvchilarni 
amaliy faoliyatga tayyorlash, ularda tehnik qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, 
faolliklarini tarbiyalashga qaratiladi. Turli toifagi nuqsonli o'quvchilarning jismoniy, 
ruhiy rivojlanish xususiyatlari maxsus maktablardagi mehnat ta'limining mazmunini, 
usullarini belgilab beradi. Maxsus maktablar o'z o'quvchilarini ishlab chiqarishga 
tayyorlash bilan birga ularning nuqsonlarini kamaytirish uchun mehnatdan asosiy 
pedagogik vosita sifatida ham foydalanadi. Nogiron bolalarni kasb hunarni egallash
va unga yo'llash, ijtimoiy hayotga moslashtirish masalalari bilan juda ko'p olimlar 
fikr bildirganlar. Chunonchi aqli zaif bolalarda mehnat darslari orqali qo'l 
barmoqlari harakatchanligini rivojlantirish axamiyati haqida Ye.K.Grachova, 
M.P.Pastavskaya, G.U.Grashin, V.P.Kashenka, G.N.Rossalimo, D.I.Azbukin, 
A.I.Grabov va boshqa defektologlarning ishlarini tahlil qilsak, ularning har biri u 
yoki 
bu 
asnoda 
qo'l 
mehnatiga 
alohida 
e'tibor 
berganlarini 
ko'ramiz. 
V.P.Kashenkaning takidlashicha, qo'l mehnati "asosiy еtakchi fan sifatida tan olinishi 
va barcha tarbiyaviy va ta'limiy ishlarimizning asosi bo'lishi lozim". Bundan tashqari 
muallif qo'l mehnatini boshqa fanlarda ham alohida ish usuli sifatida foydalanishni 
tavsiya etgan. Bizningcha, qo'l mehnatining ijobiy tomonlari A.N.Graborov ishlarida 
bir muncha kengroq va izchilroq aks etgan. Kar bolalarni kasbga yo'llash va mehnat 
faoliyati, ijtimoiy hayotga tayyorlash masalalari bilan shug'ullangan olimlardan 
A.P. Gozova, N.I.Bukun, E.L.Burmenko, A.I.Ivaneskiy, o'zbek defektolog olimlari 
S.Sh.Aytmetova, X.M.Gaynutdinovlar "Bola tafakkuri bilan uzviy aloqa bor. Nogiron 
bola ishlay turib, narsalar ishlab chiqara turib, topshiriqlarni bajarib borib o'zida 
ishonch tarbiyalaydi hamda shaxsini takomillashtirib boradi". Demak bola mehnat 
faoliyatida o'z-o'zidan rivojlanib borar ekan. Insonning mehnat faoliyatida harakatlar 
zaruriy qismlardan bo'lib, insonga xos bo'lgan faoliyatning maqsadga qaratilganligi 
bilan ajralib turadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida mehnat darslari orqali qo'l 
barmoqlari harakatchanligini rivojlantirishda mana shu usullardan samarali 
foydalanilsa o'qituvchi o'quvchilarning mehnat ta'limi va tarbiyasining malaka va 
ko'nikmalarini egallashlariga va mehnatga tayyorlash