Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги навоий кон-металлургия комбинати навоий давлат кончилик институти

6- Мавзу:Трансформациялашув даври


РЕЖА


1. Замонавий даврнинг бошланиши.
2. Пул ва савдо муносабатлари.
3. Ижтимоий ва иқтисодий масалаларда таъминот масаласи.

Ҳозиргача биз асосан айрим мамлакатлардаги миллий иқтисодиёт, иқтисодий жараёнлар тўғрисида фикр юритдик. Аммо иқтисодиётга хос бўлган муҳим бир хусусият шуки, у чегара билмайди, байналмилал ҳарактерга эга. Агар бу масалага тарихан ёндашилса, иқтисодиётнинг, хўжаликларнинг яқинлашув жараёни илгаридан маълум. Масалан, эрамиздан аввалги II асрдаёқ Буюк ипак йўли билан Хитой, Япония, Корея моллари Ҳиндистон, Эрон, Ўрта Осиё орқали Византия ва Италияга олиб келинган, у ердан сотиб олинган моллар бошқа мамлакатларга олиб борилган. Тарихий фактларга мурожаат этилса, ҳар бир карвонда кўп сонли одамлар, юк ортилган от, туя, хачир ва бошқалар бўлган, йўл бир неча ойлаб давом этган. Бу халқаро савдо йўли XIV-XV асрларда Амир Темурнинг олиб борган иқтисодий сиёсати туфайли кенг ривожланди (кам бож олинган, карвон йўллари қароқчилардан ҳимоя қилинган, бир кунлик йўл охирида карвонсарой бўлган, у ерда сув учун қудуқлар, сардобалар қурилган, от-улов, ем-хашак ва озиқ-овқатлари сақланган).

Амир Темур «Дунё савдо билан обод бўлур» деган фикр билдирган, бу фикрнинг ҳозирги даврда қанчалик долзарблиги ҳаммага аён. Бобур Ҳиндистонда подшолик қилган даврда ҳам бу соҳада муҳим ишлар қилинган. Аградан Кобулгача бўлган йўл бўйлаб ҳар 15 миль (1 миль = 1.6 км) масофага 6 тадан от ва унга қарайдиган хизматчилар қўйилиб, улар халқка ҳизмат қилган (У.Эрскин Бобур Ҳиндистонда Т., «Чўлпон», 111-бет.)
Жаҳон бозорининг вужудга келиши кўпинча XV аср охири ва XVI аср боши билан белгиланади. Бу фикрда ҳам жон бор албатта, чунки буюк географик кашфиётлар туфайли Америка қитъаси, кўплаб янги орол ва мамлакатлар очилди. Улар билан денгиз орқали иқтисодий алоқа кучайди, мустамлакачилик тизими вужудга келди. Иқтисодиётнинг байналмилаллашув жараёни доим ривожланишда бўлди ва айниқса иккинчи жаҳон урушидан кейин бу жараён мазмун жиҳатдан тобора чуқурлашиб, ҳудуди кенгайиб бормоқда. Жаҳон хўжалиги, унинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва такомиллашув қонуниятлари, тамойиллари доим олим ва мутахассисларнинг диққат марказида бўлган.
Ҳозирги даврда дунёда 200 дан ортиқ мамлакат мавжуд бўлса, уларнинг табиий иқлимий шароитлари ниҳоятда турли-туман. Уларнинг аҳолиси, хўжалик фаолияти, турмуш тарзи ҳам хилма-хилдир. Тарихий, анъанавий шароит тақозоси туфайли ҳар бир мамлакатда ўзига хос хўжалик фаолияти, маҳсулот турлари юзага келган. Масалан, бизга яхши таниш бўлган картошка, маккажўхори, помидор, тамаки Америка кашф этилгандан кейин бизга олиб келинди ва ривожланди. Худди шундай йўл билан ўзаро боғланиш, савдо-сотиқ, маданий алоқалар кучайиб бормоқда. Айниқса, халқаро савдо муносабатлари бу борада етакчи ўринни эгаллайди ва иқтисодий таълимотларда ҳам бу соҳада муҳим ютуқлар мавжуд. Халқаро иқтисодий интеграция дастлаб савдо соҳасида кенг тус олган.
Халқаро савдо ривожланиши жараёнлари иқтисодиёти аллақачон миллий давлатлар доирасидан чиққан ва бу борада бир қанча иқтисодий таълимотлар ҳам мавжуд. Улар классик, неоклассик ва неокейнсчилик назарияларида ўз аксини топган. Айниқса, XIX-XX асрлардаги иқтисодчилар А.Смит, Д.Рикардо, Р.Торренс, Ж.С.Милль, А.Маршалл (юқорида улар билан танишганмиз.) Ж.Вайнер, Г.Хаберлер, Г.Жонсон, П.Самуэльсон ва бошқалар бу соҳада баракали ижод қилдилар.
А.Смит томонидан мўтлоқ афзаллик принципи ишлаб чиқилган, унга кўра, энг кам ҳаражат талаб этувчи товарлар ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш самаралиди ва аксинча.
Классик иқтисодий мактаб вакили Д.Рикардо биринчилардан бўлиб меҳнат тақсимоти фақат айрим ишлаб чиқариш соҳасидагина эмас(А.Смит фикри), балки халқаро кўламда ҳам объектив зарурат эканлигини исботлаб берди.Олимнинг фикри шундан иборатки, принципиал жиҳатдан қаралса, ҳар бир давлат ўзига керакли барча нарсани (товарларни) ишлаб чиқариши мумкин, аммо бу иқтисодий жиҳатдан қанчалик тўғри, деган савол туғилади. Унга жавоб бериб, Рикардо айтадики, ҳар бир давлат маълум бир маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ихтисослашади ва нисбий афзалликка, устунликка эга бўлади. Масалан, Шотландияда сули, Португалияда фақат вино ишлаб чиқариш самаралироқдир, чунки сарф-ҳаражатлар миқдори энг кам бўлган соҳани ривожлантириш афзалдир. Бунда албатта, табиий шароит, анъаналар, тарихий тажриба, ер, сув, инсон ресурслари, халқнинг менталитети ва бошқалар ҳисобга олиниши керак. Масалан, мусулмон давлатларида чўчқачиликни ривожлантириш ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас ва бошқалар.
Солиштирма ҳаражатлар принципи ҳам барча мамлакатлар учун тегишлидир ва қайси маҳсулотни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш муаммоси ҳал этилганда ҳисобга олиниши шарт. Шу сабабли айрим давлатларда у ёки бу соҳа «мустақиллиги» учун кўраш эълон қилинганда бу омил албатта яхши ўрганиб чиқилиши мақсадга мувофиқдир.(Д.Рикардо таълимоти юқори бобларда тўла берилган).
Неоклассик, яъни «соф» иқтисодиётни тарғиб этувчилар халқаро меҳнат тақсимотининг ривожи ва савдо шароитларининг ўзгариши сабабларини аниқлашни бош вазифа қилиб қўйганлар, аммо улар савдо алмашувида пул механизми йўлини инкор этадилар. Р.Ҳаррот, Ф.Махлуп, К.Куриҳара каби неокейнсчилик тарафдорлари эса халқаро савдонинг пул механизмига алоҳида эътибор берадилар, шу билан бир вақтда халқаро меҳнат тақсимоти, байналмилал қиймат, баҳолар нисбати деярли эътиборга олинмайди.
«Соф» таълимот тарафдорлари фикрича, жаҳон бозорида «мукаммал рақобат» мавжуд; барча контрагентлар халқаро савдода бир хил имкониятларга эга; таклиф доимо талабни вужудга келтиради; савдо баланси ўзини-ўзи тартибга солиш принципи бор. Экспорт ва импорт баҳолари нисбатини тушунтиришда улар ўзоқ муддатли режаларда «савдо шароитлари» индустриал давлатлар зиёнига ва аграр мамлакатлар фойдасига ўзгармоқда, деб ўйламоқдалар ва буни ер унумдорлигининг пасайиб бориши деган қонун билан боғламоқдалар. Улар товар экспорти ва импортининг физик ҳажмлари ўсишини ҳисобга олмаган ҳолда халқаро савдо ривожи тенденциялари аграр хом ашё йўналишидаги давлатлар иқтисодиёти ташқи савдо позициялари яхшилашувига олиб келмоқда, демоқдалар. Халқаро савдонинг неокейнсчилик таълимоти вакилларининг фикрича, ҳар бир мамлакат ички бозорда кўпроқ товар ишлаб чиқаришга интилгани сабабли меҳнат ва капитал билан бандликнинг тўла эмаслиги туфайли кўпроқ экспорт қилишга ва камроқ импорт қилишга интилади. Шу сабабли ҳам халқаро савдо ўзини-ўзи тартибга солувчи жараён бўла олмайди, аксинча товар экспорти капитал чиқариш билан рағбатлантирилиши керак, импорт эса протекционистик чоралар билан чекланиши зарур. Бу чоралар умуммиллий манфаатларга мос келар эмиш.
Кейинги даврда вужудга келган иқтисодий таълимотларда Э.Хекшер, Б.Олин (Швеция), П.Самуэльсон томонидан яратилган «ишлаб чиқариш омилларининг халқаро тақсимоти» назарияси (модели) типик ҳисобланади. Уларнинг фикрича, ҳар мамлакат иқтисодиёти ишлаб чиқариш омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги билан, демак ҳар бир омилнинг турлича баҳога эгалиги (иш ҳақи, фоиз, рента) билан ҳарактерланади. Айрим мамлакатларда меҳнат асосий омил (бошқасидан сон жиҳатдан кўп) бўлса, унинг нархи капитал ва ерга нисбатан паст баҳоланади; капитал мўл бўлган мамлакатда у бошқа икки ишлаб чиқариш омилига нисбатан арзон бўлади. Ҳар бир мамлакат ўзининг устунлигини реализация қилишга интилади, жаҳон бозорига ишлаб чиқариш омили нисбатан арзон бўлган йўл билан тайёрланган товарлар кўпроқ чиқарилади. Бундай ишлаб чиқариш ихтисослашуви шунга олиб келадики, барча давлатлар ўзига қулай ва фойдали бўлган хўжалик тармоқларини ривожлантириб, қулай шароит бўлмаган бошқаларидан воз кечади. Бу назария ишлаб чиқаришнинг чиқимларини мўтлақлаштиради ва халқаро ихтисослашувнинг ягона мезонига асосланади. Шу сабабли жаҳон савдоси уйғун (гармоник) жараён деб қаралади. Бунда жаҳондаги реал шарт-шароитлар тўла ҳисобга олинмайди, масалан ўз даврида мустамлака эгаси (метрополия) билан колониялар ўртасидаги муносабатларни ҳеч ҳам уйғун деб бўлмайди. Иқтисоди юксак давлат билан қолоқ мамлакатлар ўртасидаги алоқаларда ҳам гармония бўлиши амри маҳол. Лекин келажакда идеал шакл сифатида бу ҳодиса рўй бериши мумкин.
60-йилларда технологик ҳарактердаги янги халқаро меҳнат тақсимоти концепциялари пайдо бўлди. Булар орасида энг яхши маълум бўлгани «товар ҳаётининг цикли» назариясидир, унинг муаллифлари америкалик иқтисодиётчилар Г.Хофбауэр, Р.Вернон, М.Познер ва бошқалар ҳисобланади. Унинг асосини қайта ишлаш саноатидаги халқаро меҳнат тақсимоти ташкил этади. Саноатда пайдо бўладиган технологик жиҳатдан ҳар бир янги маҳсулот кириш, экспонент ўсиш, секинлашув ва тугаш циклини ўтадики, бу тартиб ишлаб чиқаришга жорий этиш, кенгайиш, камолот ва эскириш жараёнига тўғри келади (жами 5 стадия). Ишлаб чиқаришни жорий этиш фазасида янги маҳсулотни тайёрлаш асосан юқори ривожланган илмий-техник базага ва бозорда шу маҳсулотнинг рақобатбардошлиғини синовчи шароитнинг мавжудлигига боғлиқ. Ўсиш ва кенгайиш фазаси учун индустриал базанинг қуввати билан белгиланадиган маҳсулотни оммавий равишда ишлаб чиқаришни ташкил этиш ҳарактерлидир. Етуклик, камолот фазасида маҳсулот ишлаб чиқариш соддалашиб, оммавий тус олади. Сўнгги (эскириш) фазаси мазқур маҳсулот ўрнини қопловчи янги такомиллашган маҳсулотнинг пайдо бўлиши билан бевосита боғлиқ, ундан ташқари аввалги маҳсулотга талаб ҳам кескин камаяди. Шундай технологик жараён мавжуд намунавий мамлакат сифатида АҚШ мисол қилиб келтирилади. Халқаро меҳнат тақсимотининг ривожи эса бошқа мамлакатларнинг Америка иқтисодиётига технологик қарамлиги асосида шаклланиши тасаввур этилади.
Илмий - техник прогресси билан боғлиқ иқтисодий қарашлар инглиз иқтисодчиси Жон Хикс (1904-1989) томонидан илгари сурилган. Унинг модели бўйича техника пргресси нейтрал, меҳнатни иқтисод қилувчи ва капитални иқтисод қилувчи гуруҳларга бўлинади. Техника прогресси оқибатида ишлаб чиқариш ва истеъмол халқаро савдога нейтрал, ижобий ва салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ҳозирги даврда америкаликлар япон автомобилларини минадилар, шведлар французлар пишлоғини истеъмол қиладилар, канадаликлар корейс компьютерларини сотиб оладилар, италияликлар Ливия нефтидан фойдаланадилар, руслар америкаликлар донидан нон пиширадилар. Бу савдо муносабатида ички савдога нисбатан иккита ўзига хослик мавжуд. Биринчидан, халқаро савдода иштирок этувчи фирмалар ва истеъмолчилар турли мамлакатларда яшайдилар. Биринчи пайдо бўладиган савол шундан иборатки, нега ўзи халқаро савдо мавжуд?
Ҳозирги даврда халқаро меҳнат тақсимоти бутун жаҳон йўли билан ишлаб чиқарилади. Кўпинча давлат ҳукуматлари бу савдони тартибга солиш учун тарифлар, яъни импорт қилинаётган товарлар учун солиқлар солинади. Иккинчи муҳим ўзига хослик шуки, савдо қилаётганларнинг ҳар бири бошқа-бошқа валюта (пул)дан фойдаланадилар. Масалан, Америка ҳаридорлари япон автомобилларини долларда сотиб оладилар. Автомобилларни ишлаб чиқараётган япон ишчилари ўз маошларини иенларда олишни истайдилар. Демак, бу ерда халқаро ҳисоб-китоб масаласи кўтарилади.
Ҳозирги даврда халқаро меҳнат тақсимоти бутун жаҳон хўжалигининг ташкил топиши ва ривожланишининг ҳал қилувчи омилидир. Бунда капитал чиқариш масалалари ҳам етакчи ўринни эгаллайди. Шу сабабли уларга бағишланган бир қанча назариялар мавжуд.
Тарихан биринчи бўлиб неоклассик таълимотлар вужудга келди. Уларнинг асоси Б.Олин (Швеция), К.Иверсон (Дания), Р.Нурксе (Австрия-АҚШ) асарларида ўз аксини топган. Улар ўз таълимотларида маржинализм концепциясига асосланган ҳолда, капиталнинг ҳаракатчанлиги, «капиталнинг энг юқори унуми» (фоиз ставкаси билан ифода қилинади) у ёки бу мамлакат капиталининг мўл-кўллигининг турлича эканлиги билан изоҳлайдилар. Капиталнинг «мўл-кўллиги» ёки «камлиги» унинг миграция сабаби қилиб кўрсатилади. Бу жараён то капитал унуми бир хил бўлгунча давом этади. Бу эса ишлаб чиқариш омиллари самарадорлигининг ўсиши, миллий даромаднинг ортиши, бутун мамлакатлар иқтисодий ривожланиш даражасининг текисланишига олиб келади.
Капитал чиқаришнинг неокейнсчилик таълимоти 30-50-йилларда шаклланди, Ф.Махлуп, Е.Домар ва Р.Ҳаррот бу назариянинг асосчилари ҳисобланадилар. Уларнинг фикрича, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда савдо, тўлов балансининг ўзгариши туфайли, яъни актив савдо баланси бўлган мамлакатларда капитал ортиқчалиги (жамғармаларнинг инвестициялардан кўплиги), пассив балансли мамлакатларда эса аксинча, капитал етишмаслиги сабабли капитал ҳаракати рўй беради. «Жамғармалар»нинг ортиқчалиги мамлакатни иқтисодий депрессия ва ишсизликка олиб борадиган энг муҳим омил деб қаралади. Унга қарши кўраш ёки унинг олдини олиш учун «жамғармалар» ҳисобига қўшимча товар экспортини молиялаш зарур деб топилади. Аммо бунда импорт ошмаслиги, яъни капитал чиқариш йўли билан ҳал этилиши керак.
Бу йўналиш вакиллари капиталистик тузумда капитални реализация қилишдаги қарама-қаршиликларни тан оладилар ва буни ҳал этиш учун капитал чиқарилади, бу эса ортиқча товарни кўпайтириш ҳисобига рўй беради. Бу назария ривожланаётган мамлакатларга «ёрдам» концепциясини исботлаш учун ҳам асос бўлади.
60-70-йилларда капитал чиқаришнинг «динамик модели» оммалашди, унда Р.Ҳарротнинг иқтисодий динамика назарияси асосида мамлакатлар ўртасидаги ўзаро капитал экспорти сабаблари ва оқибатларини аниқлашга ўриниш бор. У капитал экспорти ва импортини ялпи миллий маҳсулот ўсиши, инвестицион даромад ва тўловлар билан боғлашга интилади. Унда неокейнсчиликнинг халқаро капитал ҳаракати концепциясига асосланадилар. Шу вақтнинг ўзида иқтисодий ўсишнинг неоклассик назарияси ҳам ҳисобга олинади. Буларнинг ҳаммаси унлаб ўзгарувчи параметрларни ўз ичига олувчи иқтисодий математик моделлар асосида ҳал қилинади. Масалан, америкалик иқтисодчилар Ж.Бортс ва К.Копеқилар тузган ана шундай моделда 20 дан ортиқ ўзгарувчи ва шунча тенглама мавжуд; унда математик аппарат устун бўлиб, у назарий асоснинг бўшлигини компенсациялайди.
Улар капитал ортиқчалиги масаласини тушунтиришда неокейнсчиларга асосланадилар ва уни жамғармалар ва инвестициялар орасидаги фарқ сифатида эълон қиладилар. Бу фарқ ишчи кучи етишмаслиги ва тез ўсувчи капитал миқдори ўртасидаги техник-иқтисодий диспропорциядан келиб чиқади, деб тушунтирилади.
Капитал ўсиши тўлов баланси сальдоси мусбат бўлганда инвестицион даромадлар инвестицион тўловлардан ортиқ ҳолларда рўй беради. Даромади тўловлардан юқори бўлган мамлакатлар капитални соф экспорт қиладиган, аксинча, тўловлари даромаддан устун бўлганлар эса капитални соф импорт қиладиган мамлакатлардир. Чунки улардаги капитал миқдори мавжуд меҳнат ресурсларидан анча кам бўлади. Бунда чет эл инвестициялари билан соф крэдитор ёки дебитор мамлакатлар аҳволи ўртасидаги ўзаро боғланиш таъкидланади.
Бевосита инвестициялар назарияси ҳам 60-70-йилларда ишлаб чиқилган бўлиб, капитал чиқариш ва киритишнинг сабаб ва оқибатларини аниқлаш масалалари асос қилиб олинган. Уларнинг фикрича, капитал чиқариш асосан йирик корпорациялар томонидан амалга оширилади ва бошқа мамлакат компанияларининг чет элдаги иқтисодий позициялари билан рақобатга дуч келади. Бунинг сабаби шуки, ҳозирги шароитда рентабел ишлаб чиқаришни ташкил этиш асосан чет элдаги бозорларни эгаллаш билан боғлиқ. Э.Х.Чемберлин монополистик конкуренция назариясини ишлаб чиқди, унга кўра монополистик конкуренция ишлаб чиқариш ва капитал концентрацияси туфайли эмас, балки фирманинг бозорга, истеъмолчиларнинг шахсий талабларига муваффақиятли мослашиши натижасидир.
Бевосита инвестицияларни амалга оширувчи корпорациялар худди ана шундай монополистик устунликларга эга бўлишлари керак. С. Хаймер - Ч. Киндлебергерларнинг «олигополик структуралар» (монополистик устунликлар) моделида бу жараён корпорация-инвесторда «дифференциялашган маҳсулот», махсус бозор билимлари, керакли технология, юқори малакали менежмент мавжудлиги туфайли рўй берар экан.
Кейинги даврда халқаро монополияларнинг янги типи - трансмиллий ва транскорпоратив концернлар ташкил топмоқда. Бу монополиялар фаолиятини акс эттирувчи бир қанча таълимотлар мавжуд. Уларда халқаро монополиялар бир қанча миллатлар номидан чиқаётган мустақил корпорация сифатида изоҳланади ва бутун дунёда илмий-техника тараққиёти меваларини тарғиб қилувчи ташкилот деб қаралади. Бу монополиялар мисолида иқтисодий алоқалар ҳар қандай сиёсат ва мафкурадан холи деган фикр илгари сурилади, яъни у ёки бу корпорация кўп мамлакатларда ишлаб чиқариш ва коммерция операцияларини олиб бораётган бўлса, «соф халқаро» корхонага айланади ва ҳеч бир мамлакат манфаатларини ҳимоя қилмайди. Г.Жонсон, Ч.Киндлебергер ва бошқалар халқаро монополияларнинг илмий-техника янгиликларини тарғиб этиш, тинчликни сақлашга оид фаолиятларига кенг ўрин беришган. Айниқса ривожланаётган мамлакатларда бу трансмиллий корхоналарнинг роли юқори баҳоланади, уларнинг илмий-техника соҳасида, инвестициялар қуйиш бўйича фаолияти ижобий деб қаралади.
Халқаро монополиялар ривожига танқидий бўлган назариялар ҳам мавжуд (Р.Барнет -АҚШ, Э.Пенроўз - Англия), бу назарияларда ҳалқаро концернлар давлат иқтисодий сиёсатининг айрим унсурлари, масалан, солиқ солиш, крэдит ва инвестицион сиёсат, валютани тартибга солиш ва бошқаларнинг самарасиз бўлиб қолишига олиб келади. Бу корпорациялар ўзлари иш юритаётган давлатларда бу мамлакат иқтисодиёти ва сиёсатига салбий тазйиқ ўтказиш учун бир қанча усуллардан фойдаланишлари мумкин. Айниқса бу ҳолат иқтисодий жиҳатдан қолоқ ривожланаётган мамлакатларда салбий оқибатларга сабаб бўлиши мумкинлиги айтилади. Шу сабабли улар халқаро корпорациялар фаолиятини шундай қайта ишлаб чиқишни таклиф этадиларки, уларнинг ҳаракатидаги «салбий томонлар»нинг йўқотилиши ва жаҳон бозорини бўлиб олиш «қоидалари»ни регламентациялаш керак.
Интеграцион жараён бўйича ягона алоҳида таълимот йўқ, аммо интеграцияни исботлаш, қўллаб-қувватлаш борасида бир қанча йўналишларнинг баъзи бир умумий томонлари мавжуд, улар қуйидагилардир: капиталистик иқтисодий интеграциянинг ижтимоий-иқтисодий мазмуни сохталаштирилади; бу жараён умумий қонуният сифатида қаралади ва XVIII-XIX асрларда вужудга кела бошлаган ички бозор билан бир нарса деб қаралади, Европа ва Шимолий Америка мамлакатлари ривожланаётган ва бошқа давлатлар билан олиб бориладиган алоқа сифатида берилади; монополистик капиталнинг капиталистик интеграциянинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатидаги роли бўяб кўрсатилади.
Одатда иқтисодий интеграция тўғрисидаги назарияларда интеграцияга аъзо мамлакатлар ўртасидаги барча тўсиқлар ва айниқса савдо, бошқа иқтисодий муносабатларда тўла эркинлик берилиши зарурлиги қайд этилади. Шу билан бирга бозорнинг кўлами ва иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари ўртасида функционал (яъни бевосита) боғланиш бор деган ғоя ҳам илгари сурилади. Шундай қилиб, иқтисодий интеграция зарурати ташқи бозорнинг қайта ишлаб чиқаришга ҳал қилувчи таъсири туфайли юзага келади (яъни аксинча эмас).
Иқтисодий интеграция бўйича таълимотларда асосий эътибор «божхона иттифоқи»га берилиб, унда ўзаро савдо бўйича ҳар қандай чеклашлар бекор қилиниши ва «учинчи мамлакатлар» учун ягона божхона тарифи жорий қилиниши керак бўлади. Бунда айрим иқтисодчилар - Б.Белаш (АҚШ), В.Ребке (Швейцария) ва бошқалар бу жараённи идеал эркин бозор муносабатларига қайтиш шаклида қарайдилар ва аввалги давр воқеаларини ҳозирги монополистик даврга кўчирадилар. Бошқалари эса, масалан Ч.П.Киндлебергер (АҚШ), П.Стритен (Англия), А.Маршалл ва Ф.Перру (Франция)лар йирик корпорациялар мавжудлигини тан оладилар, уларнинг фикрича, жаҳон бозорини ўзаро бўлиб олиб, «божхона иттифоқи» картелларга қарши сиёсат туфайли уларнинг фаолиятидаги салбий томонларни нейтрализация қилади, гўёки халқаро интеграция антимонопол йўналишга эга. Амалиётда бу жараёнлар ҳар доим ҳам назариядагидек эмас, масалан Европа иқтисодий ҳамжамияти (умумий бозор, ҳозир Европа иттифоқи)да картеллаштиришни тақиқлаш тўғрисида қонун бўлишига қарамасдан, бу жараён аксинча тезлашди, бугунги кунда кўптармоқли компания-концернлар вужудга келмоқда.
Олимларнинг фикрича, иқтисодий интеграциянинг асосий ижтимоий-сиёсий оқибатлари қуйидагилардан иборат бўлади: ишлаб чиқаришнинг доимо ўсиши ва иқтисодий инқирозларнинг бўлмаслиги таъминланади; иқтисодиётнинг доимо ўсиши туфайли аҳолининг турмуш даражаси кўтарилади; ишчи ва капиталистлар ўртасидаги социал шерикликни ривожлантиради; турли мамлакатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар ва сиёсий нифоқлар тугатилади. Демак, иқтисодий интеграция капиталистик жамиятга хос бўлган иллатларни камайтириш воситаси сифатида қаралади.
Иқтисодчи олимлар халқаро валюта муносабатларига алоҳида эътибор берадилар. Валюта бозорида миллий валюта чет эл валютасига (масалан, АҚШ доллари, Мексика песоси, немис маркаси, иена ёки фунт стерлинг) алмаштирилади. Алмашув (валюта) курси - бу чет эл валютаси бирлигининг миллий пулдаги ифодасидир. Бу муносабатлар ҳар куни, ҳатто ҳар соатда ўзгариб туриши мумкин. Валюта курсини стабил (турғун) қилиш учун тўлов балансларининг тенглигига эришиш йўли таклиф этилади.
30-йилларгача тўлов балансларини тартибга солиш механизмини таҳлил этишда Д.Юм, Ж.Милль томонидан ишлаб чиқилган «классик» назария устун мавқега эга бўлган. Бу ғояга кўра, олтиннинг халқаро ҳаракати ва ҳар бир мамлакатдаги баҳоларнинг ўзгариши автоматик равишда бир-бири билан боғлиқ, оқибатда барча мамлакатларнинг тўлов баланси барқарорликка интилиш тенденциясига эга. Олтин стандартининг тугатилиши билан олимларнинг кўпчилиги неокейнсчилик позицияларига ўтиб олдилар («Олтин стандарти» XIX асрда ва XX асрнинг маълум даврида амалда бўлган, масалан, Буюк Британияда 1821-31 йиллар олтин стандартидан фойдаланилган, АҚШда 1934 йил долларни олтинга айлантириш тугатилди). Янги шароитда тўлов балансини тартибга солишда асосий эътибор давлатнинг ҳисоб ставкасига таъсири муҳим деб ҳисобланади. Бошқа тартибга солиш чораси сифатида импортни камайтириш ва экспортни рағбатлантириш, бунинг учун эса меҳнаткашларнинг ички тўлов имкониятлари талабини пасайтириш (дефляция йўли) ёки миллий валютани девальвация қилиш усули таклиф этилади.
60-йиллардаги иқтисодий жараёнлар неокейнсчилик методларидан воз кечишга сабаб бўлди, яна неоклассик йўлга қайтилди, яъни давлатнинг иқтисодий, шу жумладан валюта ишларига аралашуви чекланди, валюталар курсининг эркин тебранишига имкон берилди, бу эса ўз навбатида автоматик барқарорлашувига олиб келиши керак эди. Аммо валюта курси ўзгариб туришининг тўлов балансига таъсири чекланган ҳарактерга эга бўлади (масалан, валютанинг «сўзиб юрувчи курси» пайтида бу нарса аниқ бўлиб қолди), чунки тўлов балансининг барқарор эмаслиги муомала соҳасига эмас, балки ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ. Тўлов баланслари пассиви давлатнинг чет элдаги ҳаражатларига, айниқса турли ҳарбий-сиёсий акцияларга боғлиқ бўлади. Валюта курсининг қалқиб туришининг ўзи ҳам халқаро валюта тизимининг беқарорлигини кучайтиради. Сўнгги йигирма йил ичида индустриал ривожланган мамлакатлар чегараланган (фиксация қилинган), аммо ҳар ҳолда тартибга солинадиган курсдан эластик (қайишқоқ) валюта курсига ўтиб олдилар. Абсолют эластик валюта курсида алмашув курси валюта бозоридаги тенг кучли валюта баҳосида белгиланади, чекланган курс чогида эса валюта курси Марказий банк томонидан белгиланади, бунда банк белгиланган курс бўйича хорижий валютани ҳар қанча миқдорда олиш ва сотиш мажбуриятини ўзига олади.
Валютанинг эластик курс миқдори уч омилга боғлиқ:
1. Ички ва ташқи нархлар даражаси. Бошқа шароитлар тенг бўлганда ички баҳоларнинг ўсиши валюта курсининг пасайишига олиб келади (ҳарид қилиш қобилияти паритети назарияси);
2. Савдо оқими билан боғлиқ омиллар; масалан, экспорт бозорининг камайиши ёки йўқотилиши, дефицит, яъни валюта арзонлашувини келтириб чиқаради.
3. Капитал оқиб ўтиши. Мамлакат ичида фоиз ставкаларининг ошиши капитални жалб этади ва бу билан миллий валютанинг қимматлашувини келтириб чиқаради.
Чегараланган ва эластик валюта курсларини солиштирганда қайси бири устунлигини аниқлаш қийин. Эластик алмашув курси одатда, қисқа вақт давомида турғун бўлмайди, аммо ўзоқ муддатли режаларда зарурий эластикликка эга бўлади. Аксинча, чегараланган алмашув курслари қисқа муддат учун самарали, аммо узоқ келажак учун ўта ноэластикдир. Бу тизимларнинг ҳеч қайсиси нархлар барқарорлиги ва тўла бандлик бўйича тўла устунликка эга эмас. Валюта курсининг сунъий равишда юқори бўлиши ишсизликка олиб келади, паст бўлиши эса инфляцияни кучайтиради.
Ликвидлик (ҳаридоргирлик) муаммосини ҳал этиш борасида иқтисодчилар (Ж.М.Кейнс, Р.Триффин ва бошқалар) «юқори ликвидлик бошқариладиган валюта» чиқаришни тушунадилар ёки халқаро валюта муносабатларига ички қоғоз-пул муносабатини тартибга соладиган тамойилларни қўллашни таклиф этадилар. Охир-оқибатда бу лойиҳаларнинг моҳияти шундаки, тўлов баланс сальдоси актив бўлган давлатлар тўлов баланси дефицит (камомад) бўлган давлатларга крэдит беришга мажбур қилишга қаратилади. Шу мақсадда халқаро валюта чиқариш таклиф этилади. Бу валюта қўшимча ликвидли маблағни таъминлайди ва пассив тўлов балансига эга бўлган мамлакатлар бевосита актив сальдога эга бўлган давлатларга мурожаат этмасдан, ўз пассивларини қоплаш имконига эга бўлади.
Бу ғоя 1969 йилда амалда реализация қилинди.
Ҳозирги даврда жаҳонда 200 дан ортиқ давлат мавжуд, уларнинг сони собиқ СССРнинг парчаланиши, Югославиянинг бўлиниши ва бошқалар туфайли кескин ошди. Шундан 188 давлат БМТ аъзосидир. Бу ташкилот тузилганидан буён (1945 йил 24 октябрь) ўзига хос якун ясалди ва қуйидагилар эътироф этилди: БМТ аъзолари сони 51 тадан 188 га ўсди, дунё аҳолиси эса шу давр мобайнида 2.5 миллиарддан 6,1 миллиардга етди (ўсиш 3,5 миллиард), ялпи миллий маҳсулот (ёки халқ бойлиги) 7 триллион АҚШ долларидан деярли 30 триллион долларга етди, яъни 4 мартадан кўпроқ ўсди. 1995 йилнинг мартида Копенгагенда БМТ ташаббуси билан ижтимоий ривожланиш масалалари бўйича халқаро конференция бўлди, унда 150 дан ортиқ давлат (олий мақом) раҳбарлари иштирок эдилар. БМТ Бош котиби Б. Бўтрос Fолий (1997 йилдан БМТ Бош котиби тинчлик бўйича Нобель мукофоти лауреати Кофи Аннан) ўз нутқида сўнгги йилларда камбағаллар ва бойлар ўртасидаги тафовут кучайиб, 1960 йилдаги нисбат 13:1 дан ҳозирги ўн йилликда 60:1 га етди, деб айтди. Ҳозирги даврда бу нисбий 75:1 Сайёрамизнинг 1.5 миллиард аҳолиси (27.3 фоиз) оғир иқтисодий аҳволда кун кечирмоқда, очиғини айтганда эса оч-яланғочдир. Бундай дифференциация хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин. Ундан ташқари, дунёда экологик муаммо кучайиб бормоқда. Соғлиқни сақлаш (СПИД ва бошқа юқумли касалликлар), наркобизнес масалалари тобора авж олмоқда.
Ўзаро иқтисодий ва айниқса савдо муносабатларининг нафи ҳаммага аён бўлишига қарамай, давлатлар ўртасидаги муносабатлар одатда гармония асосида эмас, балки қарама-қаршиликлар асосида ривожланмоқда. Бой ва камбағал мамлакатлар ўртасида савдодан тушадиган даромадларни тақсимлашда келишмовчиликлар кучайиб бормоқда. 4-жадвалда жаҳондаги мамлакатларда даромадлар тақсимоти келтирилган (Жаҳон банки маълумотлари).
Лекин кейинги даврда илгари қолоқ бўлган давлатларнинг айримлари олиб борилган тўғри иқтисодий сиёсат туфайли ривожланиш, тараққиёт йўлига кириб олдилар, уларнинг сони тобора ошиб бормоқда. Уларнинг айримлари Лотин Америкасида (Бразилия, Аргентина, Мексика), кўпи жануби-шарқий Осиёдадир («тўрт аждаҳо») - Корея Республикаси, Тайвань, Сянган ва Сингапур, булар қаторига