Ўзбекистон Республикаси олий ва Ўрта махсус таълим Вазирлиги Наманган муҳандислик-қурилиш иститути

Бино гуруҳи	Бинонинг тури	Пойдеворлар	Деворлар	Ораёпмалар
Хизмат муддати, йил
I	Махсус капиталлик	Табиий тош ва темир- бетон	Ғишт, йирик блокли ва йирик панелли темир- бетон	Темирбетон	150
II	Одатдаги	Табиий тош ва темир- бетон	Ғишт, йирик блокли темир- бетон	Темирбетон	125
III	Тошли енгиллаштирил- ган	Табиий тош ва темир- бетон	Енгиллаштирилган ғишт, шлакблокли ва оҳактошли	Темирбетон ёки ёғоч	100
IV	Ёғоч аралаш хомаки	Тасмасимон, тошли устунларда	Ёғоч аралаш	Ёғоч	50
V	Ёғоч тўсиқли каркасли лой ва сомондан	Ёғочли ва тошли устунларда	Каркасли, лойли	Ёғоч	30
VI	Каркасли қамишли	Ёғочли ва тошли устунларда	Каркасли, лойли	Ёғоч	15

Эксплуатация жараёнида барча бинолар жисмоний емирилади ва маънавий эскиради.

Жамоат бинолари капиталлиги, девор ва ораёпма материалларига кўра 9 гуруҳга бўлинади (2.2-жадвал).

2.2.-жадвал
Девор ва ораёпма материалларига кўра жамоат биноларининг туркумлари [8]

Бино гуруҳи	Бино конструкцияси							Хизмат муддати, йил
I	Махсус капиталликка эга, темирбетон ёки металл каркасли, ғишт материаллар билан тўлдирилади.							175
II	Капитал бино, деворлари тошлардан ёки йирик блоклардан, устунлари темирбетон ёки ғиштдан, ораёпмалари темирбетон, металл балкалар устида сводлар							150
III	Деворлари тошдан ёки йирик блоклардан, устунлари темирбетон ёки ғиштли, ораёпмалар ёғочдан иборат бинолар							125
IV	Деворлари енгиллаштирилган тош термалардан, устунлари темирбетон ёки ғиштли, ораёпмалар ёғочдан иборат бинолар							100
V	Деворлари енгиллаштирилган тош термалардан, устунлари ғиштли ёки ёғоч, ораёпмалар ёғочдан иборат бинолар							80
VI	Деворлари Бинолар	текисланган	ёғоч	ёки	бруслардан	иборат	50
VII	Ёғоч каркасли ва тўсиқли конструкцияли бинолар							25
VIII	Қамишли ва бошқа енгиллаштирилган бинолар							15
IX	Чодирлар, павильонлар, кичик савдо дўконлар ва бошқалар							10

Турар-жой ва жамоат бинолари ва конструктив элементларининг меъёрий хизмат даврлари қуйидаги 2.3-жадвалда келтирилган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, конструктив элементларнинг ўртача хизмат даврлари нормал шароитда эксплуатация қилинган бинолар учун мўлжалланиб, тахминий қабул қилинади.
Бино ва унинг қисмларини маънавий (функционал) эскириш даражаси уни қуриш даврида ишлатилган ашёларнинг физик-механик хоссаларига, конструкциянинг тавсифи ва геометрик ўлчамларига, бино жойлашган ҳудуднинг хусусиятларига, эксплуатация шароити ва бошқа кўпгина омилларга боғлиқ.

Бино ва конструктив элементларнинг номи	Биноларнинг гуруҳи бўйича ўртача хизмат даври, йил
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX
Тураржойлар	150	125	100	50	30	15	-	-	-
Том ёпма (юк кўтарувчи элементлар): *йиғма темирбетон тўшамали *стропила ва панжаралари йиғма темирбетон *стропила ва панжаралари ёғоч	150 150 50	125 125 50	50	40	30	15
Том қоплама:
Черепицали	80	80	80	50
Армоцементли плиткали ва шифер	30	30	30	30	30	-	-	-	-
Оддий тунукали	15	15	15	15
Зангламайдиган тунукали	25	25	25	25
2-3 қаватли рубероид ва пергамин қатламли	12	12	12	12	10	8	-	-	-
Бетон асосга эга бўлган асфальтли	8	8	8	8
Асфальтли-битумли	10	10	10
Жамоат бинолари	175	150	125	100	80	50	25	15	10
Том ёпма (конструктив элементлар):
Йиғма темирбетон тўшамали, стропила ва панжаралари йиғма темирбетон	175	150	125	100	80	-	-	-	-
Стропила ва панжаралари ёғоч	-	50	50	50	50	50	25	15	10
Том қоплама:
Черепицали	80	80	80	80	80	-	-	-	-
Асбестоцементли плиткалар ва шифер	40	40	40	40	40	40	25	-	-
Оддий тунукали	20	20	20	20	20	20	-	-	-
Зангламайдиган тунукали	25	25	25	25	25	25	-	-	-
2-3 қаватли рубероид ва 1 қават пергаминли	12	12	12	12	12	12	10	10	10
Бетон асосга эга бўлган асфальтли	10	10	10	10	10	-	-	-	-
Асфальт-битумли	8	8	8	8	8	-	-	-	-

2.2. Бинонинг жисмоний эскиришини баҳолаш

Бино ва унинг конструктив элементларини техник ҳолатини баҳолашнинг мезони жисмоний эскириши бўлиб, бу бинонинг дастлабки сифат кўрсаткичларининг табиий-иқлимий факторлар ва инсоннинг ҳаётий фаолияти таъсирида аста-секин пасайишида намоён бўлади. Узоқ йиллик эксплуатация жараёнида турли факторлар таъсирида конструктив элементлар ўзларининг физик-механик хоссаларини даврий равишда камайтириб боради. Техник-эксплуатацион сифатларинининг йўқотиши деганда бино конструктив элементларининг муcтаҳкамлиги, бикрлиги ҳамда атроф-муҳитнинг бузувчи таъсирига чидамлилигининг пасайиб бориши тушунилади. Бу сифатларнинг камайиб бориши натижасида бино вақт ўтиши билан эскириб, унда емирилиш, шикастланиш ҳамда бузилиш аломатлари пайдо бўла бошлайди.
Жисмоний эскириш - табиий ва механик турларга бўлинади.
Табиий равишда жисмоний эскириш, бу қурилиш конструкциясининг дастлабки сифат кўрсаткичларининг турли омиллар таъсирида вақт ўтиши билан камайиб бориши.
Механик емирилиш, бу қурилиш конструкциясида турли хилдаги динамик, технологик жараёнлар таъсирида фавқулодда ёки аста-секинлик билан шикастланиш ёки деформацияланиш ҳолатларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолатдир.
Емирилиш назариясида бинолардаги емирилиш икки хилга- емирилишнинг қайта тикланадиган ва қайта тикланмайдиган турларига бўлинади.
Қайта тикланадиган емирилиш деганда бинодаги иккинчи даражали конструктив элементлар (масалан, эшик-дераза, пол, осма шифт конструкциялар ва ҳ.к.) нинг вақти-вақти билан таъмирлаш ёки алмаштириш орқали конструктив элементнинг барча сифат кўрсаткичлари дастлабки ҳолатга келтирилиши тушунилади.
Қайта тикланмайдиган емирилиш эса асосан бинодаги асосий юк кўтарувчи конструкцияларга тегишли бўлиб, уларнинг вақт ўтиши билан ёки механик тарзда олган шикастланиш ва деформация ҳолатлари, конструкция ашёсининг таркибий ўзгариши, эскириши, коррозияга учраши ва ҳ.к.лар таъсирида юк кўтариш қобилияти, бикирлиги ва устиворлик кўрсаткичларининг пасайиши натижасида бинонинг узоқяшовчанлик даври билан белгиланади. Уларни қайта тиклаш мақсадга мувофиқ бўлмайди, айрим ҳоллардагина махсус лойиҳалар асосида қайта тикланиши мумкин (бу асосан тарихий обидаларда ёки махсус аҳамиятга эга бўлган объектларга хосдир).
Шу соҳадаги адабиётлар ва меъёрий ҳужжатлар таҳлили натижасида бино конструкцияларининг техник ҳолати билан жисмоний емирилганлик даражасини қуйидагича ифодалаш мумкин (1-жадвал)
1- жадвал