Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик технология институти Сотволди Турсунов

Ҳалқ хўжалигидаги аҳамияти. Кузги буғдой қимматли озиқ-овқат ва энг серҳосил дон экинлари қаторига киради. Кузги буғдойнинг озиқ-овқат сифатидаги аҳамияти баҳорги буғдойдан қолишмайди. Кузги буғдой баҳорги буғдойга нисбатан анча серҳосил бўлади. Кузги буғдой баҳорги буғдойга қараганда ташкилий хўжалик жиҳатдан ҳам катта аҳамиятга эга, чунки уни кузда экиш ва кўкламда ҳосилни баҳорги буғдойга қараганда 8-10 кун олдин йиғиб олиш ва қишлоқ хўжалиги техникаларидан юқори фойдаланиш мумкин. В.П. Плешков маълумотларига кўра буғдой донида оқсилнинг миқдори 9-26 фоиз, карбон сувлар 49-73 фоизгача, ёғлар 1,5-3 фоизгача, клетчатка 1,8-2,5 фоиз, кул моддалари 1,5-2,8 фоизгача бўлади. Кузги буғдой донида витамин (В₁) 1,3 мг/кг, пантотен кислотаси (В₃) 13,6 мг/кг бўлади. Унинг унидан ғоваклиги юқори, мазали, хушбўй, тўйимлилиги юқори нонлар тайёрланади.
Кузги буғдой Ўзбекистон шароитида, лалмикорликда баҳорги буғдойга нисбатан 40-80 % кўп ҳосил беради. Сувли ерларда кузги буғдой ҳосили баҳорги экилгандагига нисбатан юқори бўлади.
Кузги буғдой баҳорги буғдойга нисбатан кузги, қишки, баҳорги ёғингарчиликдан ҳосил бўлган тупроқдаги намликдан яхши фойдаланади, юқори ҳосилни шакллантиради ҳамда жазирама иссиқлардан, гармселдан кам зарарланади.
Экиладиган минтақаларда кузги буғдой ҳосилдорлиги. Дунё дехқончлигида кузги буғдой асосан жанубий, мўътадил ва субтропик кенгликларда етиштирилади. Буғдойнгинг кузги шакли кўпинча Европа мамлакатларида, шунингдек, АҚШ, Япония ва бошқа мамлакатларда экилади.
Мустақил Ҳамдўстлик мамлакатларида кузги буғдой Россиянинг жанубида, Уркаина, Молдавия, Болтиқбўйи, Кавказорти, Марказий Осиё давлатларида ва Козоғистоннинг жанубида етиштирилади. Кейинги йилларда кузги буғдойнинг совуққа чидамли навларининг яратилиши уни иқлими анча совуқ минтақаларда ҳам етиштириш имокниятини берди.
Ҳосилдорлик. Суғориладиган ерлардан илғор хўжаликлар кузги буғдойнинг гектаридан 80-90 центнер дон ҳосили олишмоқда.
Республикамизда суғориладиган ерлардан энг юқори кузги буғдой ҳосили Андижон вилоятида гектаридан вилоят бўйича ўртача 72,0 центнер дон ҳосили олинган.
Андижон қишлоқ хўжалик институтида ўтказилган кўп йиллик тажрибаларнинг натижаларига кўра кузги буғдойнинг Купава навида 88 ц/га, Крошка навида 84 ц/га, Уманка навида 86,3 ц/га, Княжна навида 82,6 ц/га ҳосил олинган.
Ўзбекистон Давлат нав синаш тажриба станциялари, участкаларида, суғориладиган ерларда кузги буғдойнинг гектаридан ҳар йили 60-70 центнер дон ҳосили етиштирилмокда. Бунда нав синаш участкаларида энг юксак агротехника қўлланилмаслигини эътиборга олсак, кузги буғдой ҳосилдорлигини ошириш имкониятлари катта эканлигини кўрамиз. Мамлакатимиз бўйича суғориладиган ерларда кузги буғдойнинг ўртача ҳосилдорлиги 1995 йилда 26 ц/га, 2000 йилда 30 ц/га, 2004 йилда 42 ц/га, 2007 йилда 48 ц/га ни ташкил килди.
Лалмикор ерларда илғор хўжаликлар кузги буғдойнинг гектаридан 20-25 ц/га етказиб дон ҳосили етиштиришмокда. Бу республикада лалмикорликдаги кузги буғдой ҳосилидан бир неча баравар кўпдир.