Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Наманган муҳандислик педагогика институти

2. Машиналарни иқтисодий кўрсаткичлари. 
Иқтисодий самарадорлик кенг миқёсдаги технологиялар комплекси, ишлаб 
чиқариш – ташқилий ва фойдаланиш мезонларига боғлиқ. Кўпчилик конструкторлар 
машиналарни конструкциялаш иқтисодийлиги деганда машинани таннархини 
камайтиришни тушунадилар ва мураккаб, қимматли ечимлардан қочадилар, шу 
билан бирга арзон хом ашёни қўллаш ва ишлов беришнинг содда усулларни 
кирадилар. 
Иқтисодий самарадорликни машинанинг бутун иш давомида, фойдаланиш 
кўрсаткичлари ва унинг келтирган фойдаси аниқланиши алоҳида аҳамиятга эга. 
Машинанинг таннархи доимо катта аҳамият касб этавермайди, баъзи холларда 
самарадорликнинг жуда кичик қисмини ташқил қилади. 
Лойиҳалашнинг иқтисодий йўналиши машинанинг тежамлилигини 
белгилайдиган комплекс мезонларни хисобга олиш керак ва уларнинг аҳамиятини 
тўғри бахолаш лозим. Бу қоидани кўпинча инкор қилиб, маҳсулотни 
арзонлаштиришга ҳаракат қилиб, кўпчилик холларда конструкторлар бир 
йўналишда тежамкорликка эришиб, бошқа янада тежамлироқ йўларни курмай 
коладилар. 
Машинанинг самарадорлигини белгиловчи бош мезонларга машинани 
келтирган фойдаси, ишончлилиги, опера-торлар иш хақи, энергия сарфи ва 
таъмирлар бахоси киради. 
Машинадан фойдаланиш коэффициенти, машинанинг ишлаган вақтини 
берилган вақт довомийлигига нисбатидир. Агар Н – машинадан фойдаланиш вақти; 

---

8 
h – 
машинанинг хақикий иш вақти бўлса, фойдаланиш давридаги уртача 
фойдаланиш коэффициенти: 
H
h
n
ф
=
га тенг бўлади. 
Агар машина механиқ ресурсини тулик ишласа, у холда h – машинанинг 
ишлаш вақтини давомийлигини билдиради. У холда 
,
H
D
h
ф
=
бўлади. 
Машинани самарадорлиги машина келтирган фойданинг (Ф) шу вақт ичидаги 
сарф ҳаражатларга (Р) нисбатини белгилайди: 
Р
Ф
g
=
 
Ҳаражатлар йиғиндиси умумий холатда энергия сарфи (Э), материаллар сарфи 
(M
), асбоблар сарфи (Ас), операторларни иш хақи (И), техник каровлар (Тк), 
таъмирлар (Т), устама ҳаражатлар (Ух) ва амартизация ҳаражатлари (А) дан ташқил 
топган, у холда
Q
=Ф-Р=Ф(1-Р/Ф)=Ф(1-1/q)= 
=D
[Ф(1-а)+Э+(1+В)U+T
X
]+ET-C, 
 

бу ерда: а=М+Ас – маҳсулотдардаги материалнинг ташқил этувчиси,

а=0.1 – 0.5. 
В=U/У
х
– 
меҳнат сарфи В=0.5 – 3.0. 
Ҳаражатларни коплаш вақти қуйидагича аниқланади: 
)
(
D
С
Р
Ф
h
С
Н
Ф
к
−
−
=
бу ерда С – яратилган машинани нархи, сум. 
Агар машинани ишлаш вақти узайса, фойдаланиш ҳаражатлари ортиб боради 
ва D нинг катта қийматларида 50 – 100 гача етиши мумкин.