Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Лишайниклар томонидан атмосфера азотининг ўзлаштирилиши.
Лишайниклар сувўти билан замбуруғлардан ташкил топган симбиоз 
организмлардир. 1936 йили лишайник танасидан учинчи вакил азот тўпловчи 
бактерия ажратиб олинган. Лекин Красильников бу фикрга қарши чиқади. У 
лишайник танасидан Pseudomonas ва Bacterium ни ажратиб олади. 1973 йилда 
П. А. Генкель ва Т. Т. Плотникова баъзи лишайниклардан азотобактер ва 
бейеринскияни ажратиб оладилар, бу бактериялар ҳам 1г маннит ҳисобига 
4,6-6-7 мг азотни ўзлаштиради. Генкель фикрини кўпчилик олимлар тан 
олишган. 
Қ
ишлоқ 
хўжалиги 
учун 
азотфиксациянинг 
аҳамияти
. 
Микроорганизмлар томонидан атмосфера азотининг ўзлаштирилиши ер 
юзида биологик йўл билан тўпланадиган ҳосилнинг умумий миқдорига катта 
таъсир кўрсатади. Шунинг учун атмосфера азотининг биологик йўл билан 
ўзлаштирилишини ўрганиш кишлоқ хўжалиги ва биология фани учун муҳим 
аҳамиятга эга бўлган долзарб масалалардан биридир. 
Ер қобиғидаги азотнинг умумий миқдори (массаси) 0,04%, ҳаво 
таркибида 78% молекуляр азот учрайди ёки 4-10
15
т га тенг. Лекин на 
одамлар, на ҳайвонлар ва на ўсимликлар молекуляр ҳолдаги азотни 
ўзлаштира олмайди. 
Тахминий ҳисобларга кўра, бир йилда ер юзи бўйича ўсимликлар 100-
110 млн тонна азот талаб қилар экан. Минерал ўғитлар билан эса атиги 30 % 
азот тупроққа тушар экан. 
2000 йилдан сўнгги йилларда, ер юзида бир йилда 110 млн тонна дан 
ортиқ азотли ўғит ишлаб чиқарилса, ҳосилдорлик икки марта ортадиган 
бўлса, унда ҳосил билан бирга тупроқдан 200 млн тонна азот чиқиб кетар 
экан. Шунинг учун бунда микробиологик процесслар муҳим аҳамиятга эга 
бўлиб қолаверади. Азот тўпловчи бактериялар ёрдамида (Д. Н. Прянишников 
маълумотлари бўйича): беда бир йилда 1га ерда 150-160 кг, себарга 300кг, 
люпин 160кг, соя 100кг, бурчоқ 80кг, нўхат 60кг, ловия 70кг азот тўплар 
экан. Азот тўпловчи бактериялар 3кг дан то 5кг гача азот тўплар экан. 
Мишустин ҳисобига кўра, мамлакатимизда барча дуккакдош 
ўсимликлар бир йилда 2,3 миллион тонна, азот тўпловчи бактериялар 3,4 
миллион тонна азот тўплар экан. Шундай қилиб, биологик йўл билан 
тўпланадиган азот миқдори 5,7 миллион тоннани ташкил этар экан.
Демак, табиатда азот доим айланиб турар экан. Яшил ўсимликлар 
боғланган азотдан ва углеводлардан ўз танасида оқсил синтезлайди. 

---

132 
Ўсимликларни ҳайвонлар истеъмол қилади. Нобуд бўлган ўсимлик ва 
ҳайвонлар қолдиғи бактериялар томонидан чириш процессига учрайди ва 
NH
3
ҳосил бўлади. NH
3
нинг бир қисми ўсимликлар томонидан ўзлаштирилса, 
бир қисми нитрификацияга учрайди. 



Атмосфера азоти

Азотофиксация



Микроорганизмлардаги
N
2
оқсил 



Ҳайвонлардаги




оқсил ва мочевина 



↑
Аммонификация

Ўсимликлардаги



оқсил






↑


HNO
3


HNO
2


NH
3 
Нитрификация 
 
61-расм. Азотнинг табиатда айланиши 
Азот тўпловчилар атмосфера азотини ўзлаштириб, яна оқсиллар 
синтезини таъминлайди, бу оқсиллар чиритувчи бактериялар томонидан 
парчаланади. Денитрификаторлар нитратларни парчалаб, атмосферага азот 
қайтаради. Шундай қилиб, азот табиатда айланиб юради (61-расм).