Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

KASB TANLASH VA KASBIY KO’NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHDA 
KASB PSIXOLOGIYASINING AHAMIYATI 
 
A.J.Soatov.,
Qashqadaryo XTXQTMOHM
psixologiya o’qituvchisi 
 
Bugungi axborot asrida o’sib kelayotgan yosh avlodni jamiyatda o’z o’rniga ega 
shaxs bo’lib kamolga yetishi uchun layoqati va qobiliyatiga mos kasb-hunar turini 
egallashida yordam beruvchi soha hisoblangan kasb psixologiyasi faniga ehtiyoj ortib 
bormoqda. Kasb psixologiyasi jamiyatda yoshlarni kasb tanlashlariga oid nazariy va 
amaliy bilimlarni beruvchi fan bo’lib, bunda ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan 
pedagoglar hamda psixologlarning hissasi kattadir. Pedagoglar doimo o’quvchilari 
bilan muloqotda bo’lganligi bois ularning qiziqishlari, kelajakdagi kutuvlari, 
ko’zlagan maqsadlari va manfaatlarini kuzatib borib ularga mos bo’lgan kasbga 
yo’naltirishda muhim vazifani bajaradilar. Bu borada maktab psixologlari ham 
kasbga yo’naltirish bo’yicha olib borayotgan amaliy ishlari orqali o’quvchilarning 
qiziqishlari va qobiliyatiga mos sohani tanlashlariga yordam bermoqda. 
Kasb - bu insonning ma'lum bir ehtiyojlarini va manfaatlarini o'zi tanlagan kasb 
faoliyatidagi bilimlari, layoqati, malakalariga xos xususiyatlari orqali namoyon 
bo'lishidir.
 
Shuningdek kasb – insonlarning turli darajadagi aqliy va jismoniy 
mehnatni talab qiluvchi ish faoliyati bilan doimiy shug’ullanish orqali egallagan 
bilim ko’nikma va makalariga tayangan holda muayyan ish turi bilan mashg’ul 
bo’lish jarayonidir. Kasb maxsus ma’lumot yoki amaliy tajriba orttirish orqali 
o’zlashtiriladi.
Bugunki kunda dunyoda 60 mingdan ortiq (Rossiyada 20 ming O'zbekistonda 6 
mingdan ziyod) kasblar, sohalar va vazifalar mavjud, dunyo davlatlarning qaysi 
sohaga ixtisoslashganligi, geografik joylashuvi, tabiiy resurslari, rivojlanganlik 

---

209 
darajasiga qarab u yerda yashaydigan odamlar o’zlariga mos bo’lgan o’nminglab 
kasb va sohalarda faoliyat yuritadilar.
 
Dunyoda har yili yuzlab yangi kasblar paydo 
bo'lib, shu kasblarning muayyan qismi 10 - 15-yil yashab keyinchalik yo'qolib ketar, 
ba’zilari esa butunlay yangicha ko'rinishga ega bo'lar ekan. [1, 6].
Ushbu kasblarning muayyan qismi keng ko’lamga ega bo’lgan kasblar 
hisoblanib ularning tarkibida bir qancha ixtisosliklar mavjud. Masalan:
shifokorlik kasbida – xirrurg vrach, stamatolog vrach, kordiolog vrach, urolog 
vrach, lor varach, nevrolog vrach;
psixologlik kasbida – pedagog-psixolog, oila psixologi, ijtimoiy psixolog, 
maslahatchi psixolog, neyropsixolog, grafolog psixolog, xramantolog psixolog, 
oligofreniya psixolog, surdo psixolog, tiflopsixolog, logopsixolog; 
pedagoglik kasbida – matematika o’qituvchisi, fizika o’qituvchisi, kimyo 
o’qituvchisi, biologiya o’qituvchisi, tarix o’qituvchisi, geografiya o’qituvchisi, til va 
adabiyot fani o’qituvchisi; 
jurnalistlika kasbida – muxbir, suxandon, bloger, muharrir, noshirlik kasblari 
shular jumlasidan.
Har bir kasbga xos bo’lgan yo’nalishlar inson faoliyatining kengayib 
borayotganligini har bir sohaning o’ziga xos tor jabhalari ham shakllanganligini 
anglatadi. Jamiyatning rivojlanishi va unda yashayotgan har bir insonga qulaylik 
yaratish, uning ehtiyojlarini qondirish, yaxshi yashashi uchun sharoitlar yaratish 
mavjud kasblarni takomillashtirishga va yangi kasblarni paydo bo'lishiga olib 
kelmoqda. Kasb – hunar egallashga bo’lgan ehtiyojning mavjudligi mehnatga 
layoqatli insonni o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalari orqali jamiyat rivojiga 
o’z hissasini qo’shish imkoniyatini yaratadi. Inson o’zning aqliy, jismoniy va 
psixofiziologik imkoniyatlaridan foydalanib o’z qobiliyati, iqtidori va iste’dodini 
yuzaga chiqaradi. Bu imkoniyatlar orqali kishi o’zidan va ijodiy mehnatidan qoniqish 
hissini tuyadi. Shu sabab o'sib kelayotgan yosh avlod o'zining qiziqishlari, maqsadlari 
kutuvlari va layoqatiga qarab minglab kasblar ichidan o'zi uchun ahamiyatili va 
qiziqarli bo'lgan kasbni tanlab mazmunli, yaxshi hayot kechirishga intiladilar.
O’sib kelayotgan yosh avlodning kasb tanlashlarida kasb psixologiyasining o'rni 
va ahamiyati juda katta. Yoshlarni “Men kelajakda kim bo'laman?”, “Qaysi kasbni 
tanlasam kelajakda yaxshi yashashim mumkin?”, “Mendagi iqtidor qaysi kasbni 
egallashga yetadi?”, “Tanlagan kasbim orqali jamiyatda o’z o’rnimni topa 
olamanmi?” degan savollar o'ylantiradi. Bu savollarga javob olish uchun ular 
atrofdagilarni kuzatadilar, hayotdagi kuzatishlari orqali ma'lum bir xulosalar 
chiqarishga intiladilar. Kattalarning berayotgan maslahatlarini eshitib tahlil qiladilar, 
o'ylaydilar va ikkilanib yuradilar. Kasb psixologiyasi esa ularni to'g'ri qarorga 
kelishiga ko’maklashadi va beg'araz maslahatlari orqali ularni o'zlari qiziqqan 
kasblarga ega bo'lishlari uchun yo'l - yo'riqlar ko’rsatadi. 
Kasbiy faoliyat bilan bog’liq bo'lgan jarayonlar, ularni egallash, tanlash inson 
psixologiyasi bilan bog'liq. Kasb psixologiyasi ana shunday murakkab jarayonlarni 
o'rganish orqali yoshlarni o'zlari qiziqqan kasbga to’g’ri yo'naltiruvchi murakkab fan 
hisoblanadi. Har bir kasb va hunarning o'ziga xos bo'lgan murakkab tomonlari, 
insonlarni o'ziga jalb qila oladigan qiziqarli jihatlari mavjud bo'lib, inson bu 

---

210 
jarayonlarni kuzatib borib shu kasbni egallashga intiladi. Bu jarayonlarda inson 
o'zining xarakteriga xos bo’lgan individual qobiliyatlari bilan shu kasbga mos 
psixologik talablarni ham o’zlashtirib, shakllantirib boradi. 
Jamiyatda bo'layotgan bugungi o'zgarishlar ko'plab yangi kasblarning paydo 
bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Bunday o’zgarishlar yoshlarni ham kasb tanlashda 
o'ylantirib qo'ymoqda. Fandagi yangiliklar, texnika va texnologiya sohasidagi 
innovatsion yutuqlar yoshlarni ko'plab yangi mutaxassisliklar bilan tanishishlarini 
talab qilmoqda va bu ularni kasb tanlashlarini qiyin, murakkab ahvolga solib 
qo'ymoqda. Bundan tashqari jadal rivojlanib borayotgan hozirgi davrda bundan bir 
necha yillar oldin ko’pchilik yoshlar havas qilgan muayyan kasb va hunarlarning 
bugungi kundagi ahamiyati va nufuzi pasayib borayotganligi yoshlarni kasb tanlashda 
o’ylantirib qo’ymoqda. Jamiyatning shiddat bilan rivojlanishi yoshlarni tanlayotgan 
kasblarini raqobatbardoshligini, kerakligini va kelajakda ham qimmatini 
yo’qotmasligini, yaxshi yashashlari uchun imkoniyatlar yaratib bera olishlarini 
hisobga olishni ham talab qilib bormoqda.
Global o’zgarishlar, yaxshi yashashga bo’lgan ehtiyoj va kasb egallashga 
bo'lgan intilishlar tabiiy ravishda kasb psixologiyasiga bo'lgan talabni zaruriyat qilib 
qo'ydi va bu fanni paydo bo'lishiga olib keldi. Hozirda mamlakatimizda ushbu fan 
endi rivojlanib bormoqda va yoshlarni tarbiyalashda, ularga kasb tanlashlariga 
yordam beruvchi asosiy mutaxassislik fani sifatida rivojlanmoqda.
Qadimgi zamonlarda ham insonlarning kasb tanlashi va uni ustasi bo'lib 
yetishish masalasi dolzarb hisoblangan. Bu yerda inson va kasb o'rtasidagi 
munosabat, kasbni mukammal egallash va insonlarga foydali bo'lish masalasi juda 
muhim hisoblangan. Shu tariqa kasb psixologiyasini o'rganish asoslari yuzaga kelgan. 
Kasb psixologiyasining predmeti - bu kasbni egallash bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos 
tomonlarni, kasb egallash qonuniyatlarini, mexanizmlarini o'rganish jarayoni 
hisoblanadi. Bundan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, shaxsning kasb tanlashi, о’z 
kasbini yaxshi bilishga intilishi, insonni kasb tanlashiga sabab bo’luvchi motivlarni 
va yaxshi yashashga intilish kabi masalalarni o'rganish orqali namoyon bo'ladi. 
Insonni kasb egallashi bilan bog'liq qonunlarni, bu qonunlarning ishlash 
mexanizmlarini, kasbga xos bo'lgan shaxsni tarbiyalash, uning o'zi tanlagan kasbga 
bo’lgan munosabati kabi masalalarni о’rganish kasb psixologiyasining predmetiga 
kiradi. Shaxs va kasb o'rtasidagi o'zaro ta'sir, bu ta'sirning natijalarini o'rganish esa 
kasb psixologiyasining obyekti hisobianadi. [2, 9].
Xulosa qilib aytganda insonning kasb tanlash jarayonida shaxs va kasb 
o’rtasidagi o'zaro ta'sir insonda o’z kasbidan qoniqish yoki qoniqmaslik jarayoni 
paydo bo'ladi. Kasbni sevish va undan qoniqish hissi insonni o'z hayotining 
mazmunli kechishiga, undan o'ziga xos foyda ko'rishga olib keladi. Kasbdan 
qoniqmaslik esa insonni o'z kasbini o'zgartirishiga sabab bo’ladi yoki shu kasb bilan 
shug’ullanish jarayonida katta kuch sarf etib ishlasa ham tanlagan kasbidan 
qoniqmaslikka olib keladi. Shu sabab psixologiyada har bir ongli inson hayotda ikkita 
sohada kasb tanlash va umr yo’ldosh tanlashda adashmasligi tavsiya qilinadi. 

---

211