Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

BOLA RIVOJLANISHIDA DEPRIVATSIYANING AHAMIYATI 
 
M.T.Karimova.,
O’zMU magistranti 
Deprivatsiya - bugungi kunda psixologiya va tibbiyotda keng qo'llaniladigan 
atama. U "hayotiy ehtiyojlarni qondirish qobiliyatini yo'qotish, mahrum qilish, 
cheklash" degan ma'noni anglatadi. Bu terminning mohiyatini ptushunish uchun 
deprivatsiya so’zining etimologiyasiga e’tibor qaratish zarur. Lotin tilida "privare",
"ajratmoq" degan ma'noni anglatadi. депривация Deprivatsiya insonning 
ehtiyojlarini qondirish uchun zarur manbalardan cheklanishi, ehtiyojlarning 
qondirilmasligidan kelib chiqadigan salbiy oqibatlarni anglatadi.
Deprivatsiyani biologik va psixologik turlari mavjud. Biologik deprivatsiya
oqsillar, vitaminlar, kislorod yetishmasligidan kelib chiqadi va tananing 
rivojlanishida jiddiy buzilishlarga olib keladi. Shunga ko'ra, psixologik deprivatsiya 

---

179 
hissiy stimullar, ijtimoiy aloqalar va barqaror hissiy aloqalarning yetishmasligidan 
kelib chiqadi. "Deprivatsiya" atamasi psixologiyaga ingliz psixologi J. Boulbi 
tomonidan kiritilgan. 1952 yilda nashr etilgan J. Boulbining "Ona parvarishi va ruhiy 
salomatlik" asarida, Ikkinchi Jahon urushi paytida evakuatsiya qilingan bolalarni 
psixologik o'rganish natijalari tasvirlangan bo'lib, erta onalik mehridan mahrum 
bo'lgan bolalarda hissiy, jismoniy va intellektual rivojlanish kechikishi ifodalangan. 
V.Kaganning ta'kidlashicha "deprivatsiya" atamasi subektga istalgan, zaruriy 
narsaning yetishmasligi natijasi sifatida baholanadi. Psixologik izohli katta 
lug'atining muallifi A.Reberning so'zlariga ko'ra, "deprivatsiya" atamasi "biron bir 
istalgan ob'ekt yoki odamni yo'qotish" degan ma'noni anglatib, inson tomonidan 
yo’qotish hissiy holatini ifodalaydi.
Psixoanalitik atamalar lug'atida Ch.Raykroft deprivatsiyani “zaruriy narsalarni 
qabul qilmaslik tajribasi” deb ta'riflaydi. Kanadalik psixolog D.Xebb psixik 
deprivatsiyaning o'ziga xos xususiyatlarini ta'kidlab, unga quyidagicha izoh beradi: 
"Biologik yetarli, ammo psixologik jihatdan cheklangan muhit". Cheklov deganda 
Hebb fikricha - bu aqliy funktsiyalarni normal rivojlanishi va saqlanishi uchun zarur 
bo'lgan ba'zi ekologik elementlarning yetishmasligini anglatadi. Ikkinchi ma'noda 
deprivatsiyaning evristik ta'rifini ushbu muammoning taniqli tadqiqotchilari, 
"Bolalikdagi ruhiy deprivatsiya" kitobining mualliflari Y. Langmeyer va Z. 
Mateychek taklif qilishgan: "Psixik deprivatsiya - bu sub'ektga uning asosiy (hayotiy) 
psixik ehtiyojlarining yetarli darajada va yetarlicha uzoq vaqt davomida qondirish 
uchun imkoniyat berilmaydigan hayotiy vaziyatlar natijasida vujudga kelgan ruhiy 
holat".
Yana bir muhim holat onalik deprivatsiyasi bilan bog’liq bo'lib, uni J.Boulbi 
o’rgandan. "Onalik deprivatsiyasi" atamasi - bola va onaning mehr rishtalari bilan 
bog’lanishi buzilgan holatni tasvirlash uchun ishlatgan. Tor ma'noda, bog'lanish 
atamasi chaqaloqning kattalar bilan bo'lgan birinchi emotsional munosabati bo'lib, u 
kuchli o'zaro bog'liqlik, qizg'in o'zaro hissiyotlar va hayotiy muhim hissiy 
munosabatlarni anglatadi. "Bog’lanish" atamasi J.Boulbi va uning hamkasbi 
M.Eynsvort tomonidan tahlil qilingan va fanga kiritilgan. J.Boulbining so'zlariga 
ko'ra, chaqaloqqa bog'lanish uchta hodisada namoyon bo'ladi:
1-
ona yoki boshqa bog’lanish obekti bolaga boshqa odamlarga qaraganda
yaxshiroq tasalli berishi mumkin,
2-
bola bog’lanish obekti bilan o’ynashni afzal ko'radi va xafa bo'lganda
ko’pincha bog’lanish obektidan yupanch olishga intiladi. 
3-
bog’lanish obekti yonida bo’lganida, bolalar o'zlarini yanada xotirjam his 
etadilar, tinchlanadilar va qo'rqmaydilar.
Taniqli 
tadqiqotchilar 
N.Avdeeva 
va 
S..Mesheryakova 
ona-bola 
munosabatlaridagi o'zaro bog'liqlik muammolarini muhokama qilib,: “Er-xotinning 
va o'zaro munosabatdagi oila a’zolarining xatti-harakatlari go’daklik psixologiyasi 
shakllanishida muhim omil bo’ladi. Bu yerda savol tug’ilad: agar bola oddiy hayot 
tarzini kechirsa nima uchun unga bunday murakkab qobiliyat va imkoniyatlar zarur?
Ushbu savolga bolalar psixologiyasi mutaxassisi M.I. Lisina shunday javob beradi: 
Ma'lumki, tabiat behuda yaratmaydi, shu sababli bolaning yashashi uchun zarur 

---

180 
bo'lgan barcha narsalar mavjuddir. Kattalarsiz bola mavjud bo'lolmaydi. Shuning 
uchun bola kattalar bilan aloqa o'rnatish, o'zaro munosabatlarga kirishish 
imkoniyatlariga ega bo’lishi zarur... ". 
Bog’lanishning vujudga kelish turiga ko’ra ishonchli va ishonchsizga bo’lish 
mumkin.
1.Ishonchli yoki mustahkam bog'lanish - bunday bolalarning eksperimentdagi 
xatti-harakati quyidagilar bilan tavsiflanadi: bola notanish odamning ko'rinishiga 
ijobiy javob beradi. Onasi ketganida u xafa bo'lib, keyin onasi qaytib kelganidan 
xursand bo'lib, u osongina tasalli topishi mumkin. Oddiy sharoitlarda yashaydigan bir 
yoshgacha bo'lgan bolalar orasida, odatda, 65-70% gacha ishonchli bog'lanish 
mavjud.
2. Ishonchsiz bog’lanish bolaning atrof-muhitga ishonchsizligi va o'zining 
zaiflik tajribasini aks ettiradi. O'ynash uchun yosh bolaga bitta muhim shart - ya’ni 
onasi yonida bo’lishi zarur. Bu shart bolaning yangi, noma'lum, xavfli odam bilan 
duch kelganida, dahshatni, xavotirni va qo'rquvni emas, balki ishonchni, qiziqishni 
namoyon etishi uchun va faolligini rivojlantirishga imkon berish uchun muhim. 
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, tasvirlangan faktlarning eng chuqur talqini 
ontogenezning dastlabki bosqichlarida shakllangan dunyoga bo'lgan asosiy ishonch 
hissi onaning bolaga bo’lgan g'amxo'rligi va mehribonligining doimiyligiga 
asoslangan. Bu tushuncha ushbu sohadagi eng katta mutaxassis - amerikalik psixolog 
E.Erikson tomonidan ishlab chiqilib, shaxsning rivojlanish nazariyasiga kiritilgan. 
Unga ko’ra dunyoga ishonch va ishonchsizlik tanlovi hayot sikli sakkiz bosqichining 
birinchisi hisoblanadi. Dunyoga ishonchning yo'qligi ko'plab tadqiqotchilar 
tomonidan eng qiyin va murakkab onalik deprivatsiyasi bilan kompensatsiyalangan 
oqibati sifatida qabul qilinadi. Bu qo'rquvni, tajovuzkorlikni, boshqa odamlarga va 
o'ziga nisbatan ishonchsizlikni, yangi narsalarni o'rganishni istamaslikni keltirib 
chiqaradi. 
Ikki holat, bolaning dunyoga bo'lgan asosiy ishonchiga ega bo'lishi uchun 
zaruriy shartdir bular: onalik mehri va uning doimiyligidir. Shunisi ajablanarliki, 
hissiy iliqlikni namoyish etish zarurati umume'tirof etilmagan. Ko'pincha, hatto 
mehribon onalar ham bolalari erkalab ketmasligi va mustaqil ravishda o'sib-
ulg'aymasligi uchun ularni qattiqqo’llik bilan tarbiyalash kerak deb hisoblashadi. 
Bunday 
onalar 
chaqaloqni 
ko’tarmaslikka, 
belgilangan 
soatlardagina 
ovqatlantirishga, yig’laganda esa yoniga bormaslikka harakat qiladilar. Bunday 
tarbiyaning oqibatlari ko'pincha ayanchli bo’lib: bolalar 7-8 yoshga yetganda hissiy, 
ruhiy buzilishlari natijasida, psixologik va tibbiy hizmatlarga shikoyat qiladilar. 
E.Eriksonning bog’lanish konsepsiyasi nuqtai nazaridan bola hayotning birinchi 
yilida onaning prinsipialligiga va o’zining mustaqilligiga emas, balki onalik 
mehrining doimiy, o’zgarmas namoyon bo’lishiga muhtojdir. Ushbu masalaga 
maxsus bag'ishlangan psixologik tadqiqotlarning hulosasiga ko’ra: kichkina bola 
uchun e'tibor va g'amxo'rlik "juda ko'p" bo'lishi mumkin emas, agar bu e'tibor va 
g'amxo'rlik har doim bolaning ehtiyojlarini inobatga oladigan bo'lsa.