Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети математика факультети «Математик моделлаштириш ва криптоанализ»

1-bob. Kriptografik protokollar haqida
dastlabki ma’lumotlar.

Ushbu bobda kriptografik protokollar haqida asosiy tushunchalar, foydalanish turiga ko’ra kriptografik protokollarning klassifikasiyalanishi, kriptografik protokollarni zaifligi va kriptografik protokollarga nisbatan keng tarqalgan hujum turlari bayon qilinadi.

§1.1. Asosiy tushunchalar.
Protokolni ishtirokchilari (ayrim o’rinlarda sub’ekt yoki tomonlar ham deb nomlanadi) sifatida nafaqat foydalanuvchi yoki abonentlar, balki mijoz va server ilovalari rolini bajaruvchi jarayonlar ham qatnashishlari mumkin.
Kriptografik protokolda ishtirok etuvchilarning har biri protokolni amalga oshirish jarayonida quyidagi harakatlarni bajarishlari mumkin:

• 
  protokolni boshqa ishtirokchisiga yoki ishtirokchilariga xabarlar jo’natishi;
  
• 
  boshqa ishtirokchidan xabarlar qabul qilishi;
  
• 
  quyida keltirilgan ichki harakatlarni
  

• 
  qandaydir hisoblashlarni bajarishi;
  
• 
  qandaydir shartlarni tekshirishi;
  
• 
  o’zgaruvchilarni qiymatlarini yangilashi.
  

Kriptografik protokollarda qadam, sikl va seans tushunchalaridan keng foydalaniladi.
Protokol ishtirokchisi tomonidan bitta sikl jarayonida tugallangan harakat protokol qadami deb nomlanadi. Masalan, kriptografik protokol qadami sifatida quyida keltirilgan harakatlardan biri bo’lishi mumkin:

• 
  tasodifiy sonni generasiya qilish;
  
• 
  xabarni jo’natish;
  
• 
  qandaydir funksiyani qiymatini hisoblash;
  
• 
  xabar yoki kalitni shifrlash;
  

Protokol qadamlari ketma-ketligi protokol siklini tashkil qiladi. Ikki ishtirokchi asosidagi kriptografik protokollarda sikl deyilganda faqatgina bitta ishtirokchi faol bo’lgan vaqt oralig’ida bajarilgan qadamlar (harakatlar) ketma-ketligi tushuniladi. Sikl bir (faol) ishtirokchi tomonidan xabarni shaklantirish va jo’natish orqali faollikni boshqa ishtirokchiga o’tishi bilan tugallanadi.
Konkret ishtirokchilarning aniq bir protokolni amalga oshirishi seans deb nomlanadi.
Misol. Maxfiy axborot almashinuv protokoli.
Sikl №1:
1-chi qadam: A ishtirokchi xabarni shakllantiradi.
2-chi qadam: A ishtirokchi ni hisoblaydi.
3-chi qadam: A ishtirokchi B ishtirokchiga xabarni jo’natadi.
4-chi qadam: B ishtirokchi xabarni qabul qiladi va xabardan A jo’natuvchining identifikatorini biladi.
5-chi qadam: B ishtirokchi matnni hosil qiladi.
Sikl №2:
1-chi qadam: B ishtirokchi xabarni shakllantiradi.
2-chi qadam: B ishtirokchi ni hisoblaydi.
3-chi qadam: B ishtirokchi A ishtirokchiga xabarni jo’natadi.
4-chi qadam: A ishtirokchi xabarni qabul qiladi va xabardan B jo’natuvchining identifikatorini biladi.
5-chi qadam: A ishtirokchi matnni hosil qiladi.
Ushbu protokolni quyidagi sxematik ko’rinishda osongina ifodalash mumkin:

1. 
   ,
   
2. 
   .
   

Ko’pgina mavzularni bayon qilishda protokolni aynan mana shu sxematik ko’rinishidan foydalaniladi.