Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Марғиёна, Бақтрия ва Сўғдиёна илк темир даври 
ёдгорликлари 
 
Топилган археология манбалар Суғдиёна ва Бақтриянинг 
бинокорлиги, моддий маданиятининг бир–бирига анча ўхшаш 
ва яқин эканлигидан далолат беради. Бу ўхшаш кенг маданий 
муносабатлар тараққий этиши асосида пайдо бўлган. Бундан 
ташқари, сўнгги аҳамонийлар даврида уларни бир ўлка –
сатраплик бирлаштирган. Аҳамонийлар ёзувлари Суғдиёнадан
Персепол саройига ложувард олиб борилганлигидан хабар 
беради, аммо ложувард конлари фақат Бақтриянинг Бадахшон 
тоғларида борлиги маълум. 
Суғдиёна ҳудудига одамлар қадимги тош асридаёқ кириб 
келиб, ундан кейинги даврларда тоғ, дарё воҳалари бўйлаб кенг 
тарқала бошлаганлар. Қулай табиий–географик шароитда 
ибтидоий хўжаликлар ва моддий маданият ривожланган. Тош 
даврга оид археологик Омонқўтон, Қўтирбулоқ, Зирабулоқ ва 
Самарқанд маконларида топиб текширилган. 

---

161 
Мил.авв. IV–III минг йилликларга келиб Зарафшон қўйи 
оқимида Калтаминор маданияти шаклидаги тош қуроллар ва 
сопол идишлар тарқалади. Бронза даврида Қуйи Зарафшон 
тошқин сувлари ирмоқлари ҳосил қилган зах ерларда 
деҳқончилик ривожланган.
Бронза даврида яшаш ҳудудлари тобора кенгайиб борганлиги, 
табиий бойликлар, янги конлар, суғориладиган ерлар ва кенг 
яйловлар қадимги қабилаларга доим зарур бўлгалиги ҳақида 
Зарафшоннинг юқори оқимида жойлашган Саразм маданияти 
далолат беради. Саразм топилмалари – кўп хонали уйлар, сопол 
буюмлар, қуроллар, зеб–зийнат буюмлари ва бошқалар мил.авв. IV 
минг йилликнинг охири – III минг йиликка оиддир.
Чорвадор қабилаларга мансуб Самарқанд яқинидаги 
Мўминобод, Зарафшон тоғлари ёнбағридаги Сазағон, Қуйи 
Қашқадарёдаги Гужайли ёдгорликлари топиб текширилди.
Мил.авв. VII асрга келиб, Суғд зироатчи аҳоли Шарқий 
Қашқадарё, Қуйи Қашқадарё, Ўрта ва Қуйи Зарафшон воҳаларида 
жойлашган. Суғдиёна ҳудуди Нурота ва Ҳисор тизмалари ҳамда 
ғарбда даштлар билан чегаралланган. Ўтроқ вилоятлар марказлари 
Узунқир, Ерқўрғон ва Кўктепа ўрнида жойлашган. Мил.авв.VIII–VI 
асрларда Суғд ҳудудида давлатчилик тизими ривожланган.
Видевдат китобида Гава Суғда “энг яхши мамлакатлар ва 
ўлкалардан бўлган” иккинчи юрт сифатида кўрсатилган. Яшт 
рўйхатида Бақтрия тилга олинмаган, аммо Суғд Хоразмдан 
олдин ва Марғиёнадан кейин айтиб ўтилган.