Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

Суҳбатлашишнинг ўз қонун қоидалари мавжуд
Суҳбатдошингизга оғир ботадиган, уни хафа қиладиган, ноқулай 
вазиятга солиб қўядиган, гапиришни хоҳламайдиган мавзуси бўйича 
суҳбатлашиш мумкин эмас. Суҳбатда ўзингизга таъриф–тавсиф бериш, ўз 
муаммо ва ютуқларингизга эътиборни кучайтиришдан қочинг. Суҳбат чоғида 
ўз ―мен‖ ингизни марказий ўринга қўйманг. Камтар бўлинг. Ўз фикрингизни 
уқтиришдан олдин, уялиб қолмаслик учун суҳбатдошингизнинг ижтимоий 
келиб чиқиши, шахс сифатида, айтилаѐтган масала юзасидан қандай 
маълумотга эга эканлигини билиб олганингиздан сўнг суҳбатга киришинг. 
Суҳбатдошингизни ҳурмат қилишга ўрганинг, ҳатто уни фикрини сиз 
нотўғри деб билсангиз ҳам охиригича эшитинг.
Бошқа инсонларни ғийбат қилиш, уларнинг муаммоси ҳақида суҳбат 
қуриш ҳам ахлоқсизлик саналади. 
Ҳар қандай суҳбат, биринчи навбатда, маълумотлар алмашинувидир. 
Суҳбат жамоат жойларида ѐки кўчада бўлса, бошқаларни ўзига жалб 
қилмаган ҳолда, паст овоз овозда гаплашиш лозим. Тез ѐки ҳаддан ташқари 
чўзилиб гапириш ҳам маълумотни ўзлаштиришга халақит беради.
Мурожаат қилиш - инсондан кўп нарса талаб қилмайди. У инсонни 

---

47 
тарбия кўрганлигидан далолат берувчи ҳаракатлар мажмуасидир.
Мурожаат қилиш турли хил бўлиб, бу инсонни қаерда, ким билан қай 
вақт, суҳбатдош билан ўртасидаги муносабатдан келиб чиққан ҳолда 
билдирилади. 
Мурожаат қилиб айтилаѐтган сўзлар нафақат унга бўлган ҳурмат, балки 
ўз мақсадига эришиш учун ҳам қўлланади. 
Инсоний муносабатлар асосида айтилаѐтган сўзлар фақат ахлоқ 
нормаларига бўйсунади, бу эса қариндошлар ўртасидаги, севишганлар 
ўртасидаги, эр–хотин ўртасидаги, дўстлар ѐки мансабдор шахс ва қўл 
остидаги инсонлар билан бўладиган муносабатларда қўлланиладиган 
сўзлардан тубдан фарқ қилади. 
Мурожаат қилиш ҳам бир неча турларга бўлинади: улар – 
расмий, ишончли, интим ва номсиз. 
Расмий мурожаатда- жамоага ―хонимлар ва жаноблар‖ деб мурожаат 
қилинади, 
―Жаноб Иванов‖ деб мурожаат қилиш керак. Агар фамилия 
ишлатилмаса, жаноб директор, директор хоним деб мурожаат қилиш мумкин.
Ўртоқ Абдуллаев, ўртоқ генерал, яъни ―ўртоқ‖ сўзи ички ишлар 
ходимлари ва ҳарбийларга нисбатан қўллади. 
Элчиларга ―Жаноби олийлари‖ деб мурожаат қилинади. 
Диндорларга – ҳазрат, пирим, ҳожи, мулло йигит деб мурожаат 
қилинади. 
Расмий муносабатда фақат сизлаб гаплашилади. Раҳбарнинг қўл 
остидаги барча кишилар билан бўлган муносабатида ҳам, 9 ѐшдан юқори 
бўлган мактаб ўқувчилардан тортиб, талабалар билан бўлган муносабатда 
ҳам, нотаниш инсонга мурожаат қилганингизда ҳам сизлаб гаплашилади. 
Сен деб фақат оилада мурожаат қилиш мумкин. 
Ишончли мурожаатдан – жамоаларда бир–бири билан дўст, ўртоқ, 
хамкасб сифатида муносабатда бўлганда фойдаланилади. 
Амаки, ҳола, тоға, чеча, янга, язна, опоқи, кеннайи, ва бошқалар 
қариндошлар ўртасида ҳам, инсоний муносабатларда ҳам шевадан келиб 
чиққан ҳолда ишлатилади.
―Яхши йигит‖ ѐки ―яхши қиз‖ деган сўзлар ѐшларга қарата ишлатилади. 
Жамоат жойларида: шофѐр, доктор, ўқувчилар, талабалар, йўловчилар, 
қизлар, йигитлар, болалар ва бошқа сўзлар ишлатилади. 
Интим - азизим, жоним, бегим, ойим, юлдузим, .... 
Номсиз муносабатда – ―Кечирасиз фалончи кўча қаерда?‖, ―Айтиб 
беролмайсизми соат неча бўлди?‖ ―Рухсат берсангиз кирсам‖ 
Сиз – ўшами? ѐки Сен менинг ҳаѐтимсан ва бошқалар. 
Муҳокама - маълум бир масала юзасидан кўпчиликнинг фикрини 
туплаш, маълум тўхтамларга келишни англатади. Муҳокамада баҳс 
предметининг ҳамма томонлари назарга тутилади. Ҳар бир иштирокчи 
ўзининг эркин фикрларини ўртага ташлайди. Мавзу иштирокчиларнинг 

---

48 
турли ҳажмдаги диалоглари, монологлари асосида ѐритилади. Муҳокамада 
фикрни оғзаки баѐн этишнинг турли усулларидан фойдаланилади. 
Оҳанг - сўз ва гапнинг либоси бўлиб, тил ва нутқ бирликлари қандай 
ифода этилишига кўра, унинг маънолари ҳам ўзгариб туради. Шунинг учун 
ҳам ―гап сўзда эмас, оҳангда, қайси сўзнинг қандай талаффуз этилишида‖- 
дейди таниқли сўзшунос В.Г.Белинский. Бу гапнинг исботи тариқасида 
машҳур Афанди латифаларидан бирини эслаймиз: 
―Афанди бир бой билан баҳслашиб қолибди. Бой Афандининг 
нафсониятига тегадиган гап айтган экан: ―Аҳмоқ экансиз - ку!‖- дебди 
Афанди. Бундай сўзларни эшитиб ўрганмаган бой Афандини қозига 
судрабди. Сой-сойга оқар, бой-бойга боқар, деганларидек қози бойнинг 
тарафини олибди ва улар Афандидан сўзини қайтариб олишни талаб 
қилишибди. Ноилож қолган Афанди: ―Сиз аҳмок, одам эмассиз‖, дея ―узр‖ 
сўраган бўлибди. Оҳанг гапнинг мазмунини бутунлай ўзгартириб юбориши 
мумкинлигига ―Ўлим йўқ, шафқат!‖ каби гаплар ҳам мисол бўлиши мумкин. 
Шундай экан, бирор гапни аниқ ифодалай олмас эканмиз, бунда тилимиздан 
эмас, уқувсиз маҳоратимиздан гина қилишимизга тўғри келади.
Одамзот қадим замонлардан бери сеҳрли оҳангнинг, ѐқимли овознинг 
гадоси бўлиб келган. Шу ҳақдаги ривоятлардан бирида айтилишича, қадимда 
подшоҳлардан бири қўшиқни ва қўшиқ айтган кишини сира ѐқтирмас экан. У 
ҳатто шу даражага бориб етибдики, қўшиқ айтиш тугул, хиргойи қилган 
кишини ҳам қатл этиш ҳақида фармон чиқарибди. Фалакнинг гардиши билан
баджаҳл подшоҳ қаттик касалга чалинибди. Ҳар қандай дори-дармон унга 
кор қилмаганидан кейин бир табиб бу касални фақат қўшиқ билан даволаш 
мумкинлигини айтибди ва шу йўл билан подшоҳ шифо топибди. Шундан 
кейин у қаттик янглишганини англаб, ўз фармонини бекор қилган экан. 
Инсон ҳаѐтида оҳангнинг ўрни ҳақидаги бу каби ривоятларни жуда кўп 
эшитганмиз. Ҳатто Одам Атонинг танасига жон мусиқа орқали киритилган, 
деган гаплар бор. Оҳанг турли хил бўлиши мумкин, булар: такаббурлик 
билан совуқ, ўзига қаратган ҳолда, аччиқ, бир-хил, яъни монотонли гапириш 
ҳам бошқалар наздида зерикарли бўлиб, қизиқарли маълумотни ҳазм қилиш 
ҳам қийин бўлади.
Ҳар қандай ҳолат, яъни жамиятдаги тутган ўрнингиз, оила ѐки ишдаги 
нохуш ҳолатлар, соғлиғингизнинг ѐмонлашгани ва бошқалар атрофдагилар 
билан қўпол муомалада бўлишга сабаб бўла олмайди. Ҳатто буйруқни ҳам 
мулойим оҳангда бериш мумкин. Буйруқ оҳангидан фақат бажарилиши шарт 
ва мажбур бўлган соҳаларда, яъни ҳарбийлар фойдаланиши мумкин.
Муомала маданиятининг асосий воситаларидан яна бири - бу 
инсоннинг манераси, яъни хатти–ҳаракатининг оҳанг билан уйғунлиги. 
Буларга қоматнинг ҳолати, қўл ҳаракати, юздаги мимикалар киради.