Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

Қ 
а р а н г: В. Ф . А 
с 
м 
у с. 
История античной ф илософ ии , стр. 
21.
9

---

табиат билан бир нарса дейиши пантеизмдан иборатдир. Бу 
ҳақда Цицерон шундай ёзади: «Худо ҳаво экан, у пайдо бўлади. 
Анаксименнинг ҳавоси, Анаксимандрнинг апейрони сингари 
илоҳийлашган, у ўлмас ва йўқ бўлмасдир»1. Шундай қилиб, 
Милет мактабининг намояндалари борлиқ, ҳаракатнинг моҳи- 
яти, яккалик ва умумийлик ўртасидаги алоқалар тўғрисидаги 
масалаларни илгари суришга ҳаракат қилдилар. Лекин бу барча 
масалалар ва содда диалектика даражасида қўйилган ва ҳал 
этилган.
Милетликлар шунингдек, ўзлари қабул қилган қарорлари- 
ни принципиал — методологик қимматини яхши ҳис қилган- 
лар. Улар қидирган умумийликни ҳиссиётдан етарли даражада 
мавҳумлашмаган шаклда ифода этганлар. Гарчанд милетлик фай- 
ласуфлар ҳаракатнинг моҳияти тўғрисидаги масалани қўйган 
бўлсалар-да, Аристотел айтганидек, ҳаракатнинг манбаини 
кўрсата олмаганлар.
Гераклит 
(530—470) милодимиздан аввалги 530 йилда Ки­
чик Осиёнинг ғарбий қирғоғида жойлашган Эфес шаҳрида зо- 
дагонлар оиласида туғилган.
Гераклит нафақат натурфалсафага асос солган файласуф, 
балки у қадимдаги юнон қарама-қаршилик таълимотининг асос- 
чисидир. Унинг ижодида сиёсий қарашлар ҳам муҳим ўрин ол­
ган.
Гераклит балоғатга етган чоғида Яқин Шарқда форслар ҳук- 
мдорлик қилар эди. У зодагонлар оиласида дунёга келганлиги 
учун сиёсий қарашлари ҳам зодагонларга хос эди. Унинг сиё­
сий қарашлари «Табиат ҳақида» асаридан келтирилган айрим 
парчаларда ўз ифодасини топган. Масалан, 104-парчасида у ўз 
қавмидан чиққан демократик раҳбарлар ҳақида шундай ёзади: 
«Уларнинг ақли ёки фикрлаши қандай билмадим? Улар ҳақдир, 
уларда яхшиликдан ёмонликлар кўплигини билмайдилар»2. Ге- 
раклитнинг сиёсий қарашларининг марказида ҳокимият озчи- 
лигини ташкил этган «яхшилар»нинг қўлида бўлмоғи лозим. У 
«яхшилар»ни мақгаб шундай дейди: «Биргина энг яхши нарса 
ҳамма нарсадан аъло: абадий шуҳрат барча ўткинчилардан аъло, 
халқ ҳайвонга ўхшаб қорнини ўйлайди холос»3. Кўриниб туриб- 
дики, Гераклит учун аристократизм оддий бир ҳодиса эмас, 
балки унинг негизида кўпқиррали моҳият яширинган.
У ўз асарининг 121-фрагментида ҳамюртлари тўғрисида шун­
дай ёзади: «Эфесликлар бир-бирини осиб ўлдирсалар, таҳсинга 
сазовор бўладилар ва шаҳарни болаларга қолдирсалару, ўзлари- 
нинг энг яхши кишиси Гермадорни ҳайдаб, «Орамизда ҳеч ким