|
1 А. Н . Ч а I ы ш е I . Курс лекций по древней ф илософ ии, стр. 210.
32
Умуман, Продикнинг хизмати мантиқий ва фалсафий ма
салаларни тадқиқ қилишда тилнинг муҳимлигини англатади.
Диний маросимларнинг пайдо бўлишини Продик кишилар
нинг маънавий хусусиятларини, эҳгиёжларини қондириш би
лан боғлади.
Продик Анаксагор ва Демокритларнинг қарашларини ри-
вожлантириб, диний афсоналарни табиат кучининг рамзи деб
талқин этди.
СОФИСТЛАРНИНГ КИЧИК ГУРУҲИ
Ҳозирги пайтда софистларнинг кичик гуруҳи таълимотлари
ҳақида жуда оз маълумотлар бизгача етиб келган. Айниқса, улар
нинг ахлоқий ва ижтимоий ғоялари алоҳида ажралиб туради.
Масалан, Ликофрон ва Алкидамантлар ижтимоий синфлар ўрта-
сидаги тўсиқларга қарши чиқдилар. Агар Ликофрон аслзодалик
уйдирма эканлигини исботлашга интилган бўлса, Алкидамант
эса табиат ҳеч кимни қул қилиб яратмаган ва кишилар эркин
туғиладилар, деган эди.
Фразимах ижтимоий-ахлоқий меъёрлар, билимлар нисбий,
деган таълимотни илгари сурди. Унинг таъкидлашича, адолат
кучлиларга фойдалидир. Ҳар бир ҳокимият ўзига фойда келти-
рувчи қонунларни ишлаб чиқади. Яъни демократия демократ-
лар учун, аристократия аристократлар учун фойда келтиради-
ган қонунларни қабул қилади.
Софистлар нафақат диалектикани тайёрладилар, балки асос-
сиз, баъзан мутлақ нигилистик бўлган таълимотларни яратди-
лар. Лекин бу нигилистик диалектикани ҳақиқий диалектика-
дан ажрата олиш лозим. Шундай қилиб, софистлар нарсаларни
билишни инкор этиб, субъективизмни илгари сурдилар. Улар
шу тариқа Қадимги Юнонистонда фалсафанинг тараққий эти-
шига маълум маънода хизмат қилдилар.
СУҚРОТ ВА УНИНГ ФАЛСАФИЙ МАКТАБЛАРИ
Объектив идеализмга асос солган, кўзга кўринган мутафак-
кир Суқрот (милод. авв. 469—399)дир. У ҳайкалтарош бўлган.
Кейинчалик фалсафа билан шуғулланган. Афинада ўз фалсафий
таълимотини, айниқса, ахлоқий масалаларни оғзаки равишда
тарғиб қилган. Тез орада ўз атрофида шогирдлар тўплаган. Улар
нинг кўпчилиги ўша даврда Афинадаги қулдорлик демократия-
сининг ижтимоий-сиёсий тузумига қарши чиқишган.
Суқрот ўз даврида ҳукм суриб келаётган кўп худолик диний
таълимотларига ва демократик тузумга қарши чиққанлиги учун
Анит бошлиқ демократик ҳокимлар унинг ишини судга оши-
3
-
4431
33
ришган. Устидан чиқарилган ҳукмга эътироз билдирмай, ўз ўли-
мини ихтиёрий равишда танлаб, заҳар ичиб ўлган.
Суқрот одатда суҳбатларни кўчаларда, майдонларда баҳс
ёки суҳбат шаклида олиб борарди. Фалсафа, Сукрот фикрича,
табиатни кузатиш билан шуғулланмай, балки яшаш тарзи ма
салалари билан шуғулланиши лозим. Суқрот қадимги юнон фай-
ласуфларининг табиат тўғрисидаги барча назарияларини бе-
фойда деб билди. Унинг фикрича, табиатни ўрганиш инсон
учун ётдир, уни фақат худо билиши мумкин. Инсон фақат
ўзига тегишли нарсаларни билади, яъни ўз-ўзини билиши за-
рурдир. Улар фалсафанинг предмета тўғрисида фикр юритган
бўлса, Суқрот эса фалсафанинг вазифаси турли ахлоқий маса
лаларни тадқиқ этишдан иборатдир, дейди. Шунинг учун у
натурфалсафага қарши чиқиб, табиатни эмпирик (ҳиссий) ўрга-
нишни танқид қилди, сезги аъзоларининг билишдаги аҳамия-
тини қадрламайди. Унинг киши ўзини билиши керак, деган
таълимоти шогирди Платоннинг «Теэтет» асарида баён килин
ган. Суқрот ўзидан кейин бирон-бир ёзма манба қолдирмаган.
Унинг ўзи ва таълимоти ҳақида биз Ксенофаннинг «Эсдалик-
лар»идан ҳамда Платоннинг «Суқрот ҳақида» диалогларидан
биламиз. Бир вақтлар Суқрот софистлар гуруҳига аъзо бўлган.
Нутқининг мантиқий кучи, киноя воситасида ўз суҳбатдошла-
рининг чалкаш фикрларидан моҳирона фойдаланиб, ўзига ром
қила олиши билан катта таассурот қолдирган.
Суқротнинг фикрича, бу масалани ҳал этиш мумкин эмас.
Унинг фикрича, ҳаёт бу санъат, санъатни сайқаллаштиришда
санъатнинг ўзини билиш лозим, фалсафанинг асосий амалий
масаласидан олдин илмнинг моҳияти ҳақидаги масала туриши
шарт. Билим, Суқрот фикрича, предмет ҳақидаги тушунчадир.
Унга тушунчани аниқлаш орқали етишиш мумкин.
Билим, биринчидан, мазкур тушунчанинг ўхшаш томонла
рини ёки умумий томонларини бошқа тушунчалардан аниқ-
лашни талаб этса, иккинчидан, тушунчалар ўртасидаги фарқ-
ларни аниқлашни кўзда тутади. Билимнинг предмета, Суқрот
фикрича, инсоннинг мақсадига мувофиқ келадиган бўлиши ло
зим.
Инсон ҳаётлигида, дейди Суқрот, ҳар қандай мақсадга му-
вофиқ фаолият учун релятивизмнинг нисбийлигини тан олади.
Фаровонлик фойда ва қониқиш билан белгиланади. Чунки
яхши нарса бир пайтнинг ўзида мақсадга эришишда фойдали-
дир. Шундай қилиб, Сукрот фикрича, худосиз билим илмий
аҳамиятга молик эмас, у даҳрийлиқцир. У табиий тараққиётни
инкор этади.
Элидо — эритрю мактаби.
Элидалик Федон томонидан таш
кил этилган. Мазкур мактабнинг намоянларидан бири Менедем
Эритрик мактаби таълимотининг ривожига ўз ҳиссасини қўшган.
34
Do'stlaringiz bilan baham: |
