Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

В. Ф. А с м у с. История античной философии М., 1965. стр. 40.
19

---

йироқцир. Пифагорчиларнинг илгари сурган бўшлиғи ҳавоси- 
мондир. Ҳар қалай пифагорчилар бўшлиқни эътироф этганлар.
Пифагорчиларнинг таълимотича, жонли шарсимон олам та- 
шқаридан ўз ичига ҳавосимон бўшлиқни тортиб, нафас олади. 
Натижада, олам алоҳида жисмларга бўлинади ва улар бир-би- 
ридан ажралиб туради. Пармениднинг фикрича, олам яхлит. Де­
мак, унда ҳеч қандай кўплик ёки алоҳида қисмлар йўқ экан. 
Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ҳиссиётимизга 
кўчган кўплик аслида ҳиссий ёлғондир. Ҳиссиёт орқали били- 
надиган олам манзараси ҳақиқий эмас. У саробдир. Ҳақиқат- 
нинг манбаи эса ҳиссиётдир.
Парменид Гераклитга қарши чиқиб, Гераклит табиатни аба­
дий ҳаракатда, ҳаракат эса қарама-қаршиликлар асосида содир 
бўлади, дейди. Лекин Парменид фикрича, олам ҳаракатсиз бўлга- 
ни учун пайдо бўлишлик ва емирилишлик мумкин эмас. Пар­
мениднинг таълимоти Қадимги Юнонистонда оламни метафи­
зик тушунишга қаратилган. Шундай қилиб, Парменид таъли­
мотича, борлиқ ҳаракатсиз, ўзгармас, пайдо ҳам бўлмайди ва 
йўқ ҳам бўлмайди.
Парменид таълимоти икки қисмга бўлинган. Биринчи қисм- 
да ҳаракат тўғрисидаги аниқ билимлар ифодаланган, иккинчи 
қисмда эса физик жараёнлар ва ҳодисаларнинг табиати тўғри- 
сида ўзининг фикрини эмас, балки пифагорчиларнинг физик 
гипотезлари (фаразлари) баён қилинган.
У пифагорчиларнинг физикасига аниқлик киритган. Шулар- 
дан бири бўшлиқнинг реал мавжудлигини инкор этишдир. Ер 
эса Парменид фикрича, марказни ташкил этади. Унинг баъзи 
ғоялари олам ҳақидаги илмий тасаввурларни ривожлантиришда 
муҳим аҳамият касб этди. Масалан, Ойнинг қоронғу табиати 
ҳақидаги фикрини олайлик. Ой Қуёш нурини акс эттиради, ўзи 
эса нур чиқазишга қодир эмас. Унинг бу фикри маълум дара­
жада фанда ва фалсафада бутунлай муҳим ўрин эгалламади, 
деган фикрни рад этади. Шундай қилиб, Парменид таълимоти- 
га куйидагича якун ясаш мумкин:
— Агар милетликлар ҳақиқатни ҳиссиёт ва тажрибадан топ­
ган бўлсалар, Парменид аксинча, ҳиссий далилларнинг аниқ- 
лигини рад этади. Ҳар қандай эмпирик билимларни аслида 
алдовчи, шунчаки билим, деб б ил ад и. Борлиқнинг моҳиятини 
Парменид борлиқдан излади.
— Парменид учун борлиқ ва тафаккур айнан бир нарса — 
Пармениднинг фикрича, ақл ҳаракатсиз нарсаларни билади. 
Лекин шунга қарамай фалсафанинг ижобий томони ҳам мав- 
жуддир. У Қадимги Юнонистонда рационал фалсафага асос 
солди. Парменидда яхлитликни шарсимон борлиқ ташкил эта­
ди. Пармениднинг фалсафасида ноизчилик сезилиб туради. Пар­
мениднинг борлиқ тўғрисидаги таълимотидан Платон ўзининг 
ғоялар тўғрисидаги назариясини асослашда фойдаланган.