Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

1 Никитин М.В. Основм лингвистической теории значения. —Москва. 
«Внсшая школа», 1968. С. 94.
79
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

гашкил топади. Қ исм эса бутун н и н гтарки б и й қи см и , таш кил 
этувчи элементидир. О бъектив олам яхлит бутунлик (система) 
табиатига эга бўлиб, у бо сқи чм а-босқи ч қисм ларга аж ралади. 
Бутун олам галактикадан то элем ентар заррачаларгача бутун- 
қисм м уносабатида бўлади. О л ам н и н г акси бўлган ти лда ҳам 
бутун-қисм муносабатлари муҳим аҳамият касб этади, ти лн и н г 
қ и с м л а р д а н и б о р а т п о ғ о н а л и т у з и л и ш г а э г а б у т у н л и к
эк ан л и ги н и кўрсатади: матн — гап, гап — сўз б и р и км аси , сўз 
б и р и к м аси — сўз, сўз — м орф ем а, м орф ем а — ф онем а. Бутун 
— қисм муносабатлари гипонимик муносабат билан бирга лексик 
системанинг яхлитлигини таъминлайди. Объектив оламдаги ҳар 
бир нарса қисмлардан иборатлиги маълум. Ш ундан келиб чиқиб, 
партонимия муносабати уларнинг номи бўлган от лексемаларда 
кўплаб учрайди. М асалан , 
одам, бош, бўйин, тана, оёқ, қўл 
л ек с е м ал а р и п а р т о н и м и к м у н о саб ат ҳосил қ и лад и . 
Одам 
бутунлик, 
бош, бўйин, т ана, оёқ, қўл
— қисм.
Г и п о н и м и я ва п ар то н и м и я объектив о л ам н и н г асоси й
хусусиятларини акс этгирувчи категориялар бўлса-да, тилда 
п а р т о н и м и к м ун осабатга н и сб атан ги п о н и м и к м ун осабат 
я қ қ о л р о қ кўринади. Ч унончи, тил эгасига чойн акни н г чойн ак 
қорни, бурни, қопқоқ, ва ушлагичдан иборатлиги (партонимия: 
бутун - чойнак, қисм — қорин, бурун, қопқоқ, уш лагич) эм ас, 
у н и н г ош хона бую ми эк ан ли ги (гипоним ия: ги п ерон и м — 
ош хона бую млари, ги п они м - чойн ак) муҳимдир. Л ексем ани 
таъриф лаш ва тасниф лаш ҳам гипоним ия асосида бажарилади.