Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м у ҳ а й ё ҳ а к и м о в а семасиология

одам н и н г боши, қўй н и н г бош и, онанинг бош и, У м иданинг
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бош и,
... У ш б у қ у р ш о в л а р э р к и н қ у р ш о в б ў л и б , 
бош 
лексем асининг «одам ва ҳайвон тан аси ни н г бўйнидан юқори 
қисм и» м аъ н о си атроф идаги 
одам , қўй, она, Умида
каби 
лексемаларга боғлиқэмас. Ушбу маъно синтагматик муносабатга 
кириш гунга қадар мавжуд эди. 
Бош
 лексем асининг бир қанча 
маънога эга эканлиги маълум. Лекин 
бош
 лексемасини якка ҳолда 
талаффуз қилганда, эш итганда, ўқиганда унинг юқоридаги 
бош 
маъноси онгимизда намоён бўлади.
А гар м а ъ н о м у ай ян қу р ш о вд а, яъ н и с ан о қ л и сў злар 
доирасида воқелаш са, бундай қуршов боғлиққуршов дейилади. 
М аъно шу қурш овга б о ғл и қб ў лад и , ундан таш қарида мавжуд 
бўлмайди. М асалан, 
қаймоқ
 лексем аси н ин г «асосий мазмуни» 
маъноси фақат боғлиқ қуршовдагина реаллашади. Мазкур маъно 
кдйм оқлексемасининг гап, ф икр каби саноқли сўзлар даврасида 
келганда воқелаш ади: 
гапнинг қаймоғи, фикрнинг қаймоғи.
(Бу 
ҳақда «Лексик м аънонинг турлари» баҳсиға қаранг.)
Айтиш жоизки, эмоционал-экспрессиалик жиҳатдан нейтрал 
л ек сем ал ар н и н г си н тагм ати к и м к о н и ятлар и катта бўлади. 
Эмоционал-экспрессив лексемаларнинг синтагматик имконият- 
лари эса чегараланган бўлади. С албий бўёқцор лексема ижобий 
бўёқцор лексем а билан боғлана олмайди ва аксинча. 
Гўзал турқ 
ёки 
расво ораз
 дейилиш и мантиқсиэликдир.
Н азорат учун савол в а топшириқлар
1. М уносабат деганда ним ани туш унасиз?
2. Тил бирликлари ўртасидаги асосий муносабатлар ҳақида 
маълумот беринг.
3. П ар ад и гм ати к м уносабат қ ан д ай муносабат?
4. Л е к си к м аънон и н г иерарх муносабати ҳақида маълумот 
б ер и н г ва м и со л л ар келтиринг.
5. Л е к с и к м аъ н о н и н г с и н та гм а ти к м уносабати ҳақида 
маълумот б ерин г ва мисоллар келтиринг.
6. Валентлик нима?
7. С ем ан ти к валентлик ҳақида маълумот беринг.
8. Қандай семага классема дейилади?
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18-§. Л ексик-сем антик муносабат турлари
Синонимия. С ин он и м и к муносабат хусусида жаҳон ва ўзбек 
ти лш ун осли ги д а кўплаб тад қ и қ о тл ар баж ари лган ва олиб 
борилаётган бўлса-да, ушбу ҳодисанинг моҳиятини а н и қ в а тўлиқ 
акс эттирадиган, ҳамма эътироф этган таъриф мавжуд эмас. 
Кўпинча, синонимияни изоҳлашда маънодаги тўлиқёки қисман 
а й н а н л и к , б и р и ў р н и д а и к к и н ч и с и н и қ ў л л а н а о л и ш
им кониятининг мавжудлиги кабилар ҳисобга олинади.
С ин он и м и к муносабат маънодош лик муносабати деб ҳам 
ю ритилади. С и н о н и м и я муносабати тилда кўп учрайдиган, 
универсал ҳодиса бўлиши билан бирга, у бутун луғат таркибини 
қоплайдиган категория эмас. Я ъни, луғат таркибидаги барча 
лексемалар ўз синонимларига эга бўлмавди. Синоним лексемаларда 
маъно айнанлиги, умумийлиги бўлиши билан бирга, сем антик 
ф арқлилик ҳам мавжуд бўлади. Албатга, синонимларда семантик 
умумийлик семантик фарқпиликдан устун бўлади ва синонимия 
маъно умумийлиги асосида воқе бўлади. С ем антик ф арқлилик 
абсолю т синоним ларда (лекси к дублетларда) кузатилмайди: 
аф ф икс — қўшимча, чапак — қарсак. Бундай синонимлар кўпроқ 
бошкд тиллардан кирган сўзлар ҳисобига воқе бўлади.
Синонимик кдтсҳэдаги лексемалар бир кднча умумий семаларга 
эга бўлиш и би лан б и р га, с ем ан т и к ж иҳатдан қуй идаги ча 
фарқланишларга ҳам эга бўлааилар:
1. К оннотатив маънодаги ф арқлилик;
2. Д енотатив маънодаги ф арқлилик;
3. Услубий фарқ.
Б и р денотатн и , яъ н и воқеликдаги а й н а н б и р н арсани
н о м л о в ч и л е к с е м а л а р к о н н о т а т и в м аъН о ( э м о ц и о н а л -
экспрессиалик) нуқгаи назаридан фарқланадилар. Мазкур ҳолатда 
синоним лар айнан бир ҳодисани номлайди, лекин уларда ушбу 
ҳодисага бўлган муносабатфарқли бўлаои: новча, дорғул, найнов, 
дароз. Бундай синонимик қэторларда аташ семалари айнан бўлади, 
ифода семалари ҳар хил бўлади. Д ем ак, бу каби синоним ик 
қаторларда денотатив маъно ва денотатив маъно асосида ҳосил
76
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўладиган сигниф икатив маъно ҳам умумий, айнан бўлади. 
Ф аркдилик эса коннотатив (эмотив) маънода юз беради:
коннотация (0) — ► 1-лексема: