Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ислом каримов

gorizontal tashkil etuvchisi
deb ataladi. Bu tashkil etuvchining yo’nalishi magnit meridianining yo’nalishi qilib qabul 
qilingan. Magnit meridiani orqali o’tgan vertikal tekislik 
magnit meridiani
tekisligi
deb 
ataladi (yoki erkin osilgan magnit stelkaning bo’ylama o’qi – strelka qutblarini 
tutashtiruvchi chiziq orqali o’tuvchi vertikal tekislik magnit meridiani tekisligi deb, bu 
tekislikning Yer sirti bilan kesishish chizig’i 
magnit meridiani
deb ataladi). Yer magnit 
maydoni yo’nalishi bilan gorizontal tekislik orasida 

burchak magnit 
og’ish burchagi
deb, Yer sirtining muayyan nuqtadan o’tuvchi geografik meridian bilan magnit meridiani 
orasidagi 

burchak 
enkayish burchagi
deb ataladi. Yer magnit maydoni 
kuchlanganligining N
g
gorizontal tashkil etuvchisi, magnit og’ish va magnit enkayish 
burchaklari Yer magnetizmining asosiy miqdoriy xarakteristikalari hisoblanadi. 
Vertikal o’q atrofida erkin aylana oladigan magnit strelka er magnit maydonining
gorizontal tashkil etuvchisi ta’sirida gorizontal tekislikda og’ishi mumkin. Magnit 
strelkaning bu xususiyatidan 
Tangens-bussol
asbobida er magnit maydoni 
kuchlanganligining gorizontal tashkil etuvchisini aniqlash maqsadida foydalaniladi. 
Tangens-bussol kvadrat yoki aylana shaklida bir nechta yassi vertikal sim o’ramlar – 
g’altakdan iborat bo’lib, uning markazida gorizontal tekislikda kompas (burchak 
graduslarda ifodalangan shkalali magnit strelka) joylashgan.
2-rasmda bussolning yuqoridan ko’rinishi sxematik tasvirlangan. Bunda N, S er
magnit maydonining yo’nalishi va o’ramning gorizontal tekislikdagi kesimi, N
1
, S
1
g’altak markaziga joylashtirilgan kompasning magnit strelkasi, N
g
- er magnit maydon 
kuchlanganlik vektorining gorizontal tashkil etuvchisi, 
0
Н

- g’altakdan o’tayotgan tokni 
hosil qilgan magnit maydon kuchlanganlik vektori (uning yo’nalishini parma qoidasiga 

---

asosan topish mumkin) va toklar atrofidagi magnit maydon kuch chiziqlari shtrixlab 
ko’rsatilgan. Chizma tekisligidan bizga qarab chiquvchi tok aylana ichidagi nuqta bilan, 
bizdan chizma tekisligiga qarab kiruvchi tok esa aylana ichidagi + bilan tasvirlanadi. 
G’altakda tok bo’lmaganda kompasning magnit strelkasi erning N, S magnit meridiani 
bo’yicha joylashib oladi. Vertikal o’q atrofida g’altakni burib, g’altak tekisligini magnit 
meridiani tekisligi bilan ustma-ust tushirish mumkin. Agar g’altakni shunday 
o’rnatgandan so’ng u orqali tok o’tkazilsa, magnit strelka biror 

burchakka buriladi (36-
rasm).
Buni magnit strelkaga ikkita maydon 1) er magnit maydonining N
g
gorizontal 
tashkil etuvchisi 2) g’altakdan o’tayotgan tokning hosil qilgan N
1
magnit maydonining 
ta’sir etishi bilan tushuntiriladi. Ikkala maydon ta’sirida 
magnit strelka shunday muvozanat holatni egallaydiki, 
bunda strelkaning bo’ylama o’qi yo’nalishi bilan ikkala 
maydonning qo’shilishidan hosil bo’lgan N natijaviy 
maydon yo’nalishi ustma-ust tushadi. Tokning magnit 
maydoni kuchlanganligi N vektor o’ramlar tekisligiga tik 
yo’nalgan. 36-rasmdan ko’rinib turibdiki,
g
H
H
tg
1


(1) 
Aylanma tokning o’ramlar markazida hosil qilingan 
magnit maydon kuchlanganligi, Bio-Savar-Laplas qonuniga 
ko’ra 
r
In
H
2
1

(2) 
bu yerda I-o’ramdan o’tayotgan tok kuchi, n - o’ramlar soni, r - o’ram radiusi. (2) dan N
1
ning qiymatini (1) ga keltirib qo’ysak, u holda 
g
rH
In
tg
2


(3)
(3) munosabatdan ikki maqsadda foydalaniladi. Berilgan asbob uchun n, r va yer sirtining 
berilgan joyi uchun N o’zgarmas kattalikdir. Binobarin, 

- burchakni o’lchab, o’ramda 
oqayotgan I tok kuchini topish mumkin. Bu o’rinda asbob