Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ислом Каримов номидаги

И.А. КАРИМОВ
I. Карьернинг ҳажми, ўлчамлари, ишлаб чиқариш унумдорлиги ва карьернинг ҳизмат қилиш муддати, фойдали қазилма заҳираси ва қопловчи тоғ жинси коэффициентини ҳисоблаш.
Ернинг устки қисмида очиқ кон ишлари олиб борилиши натижасида катта чуқурликлар пайдо бўлади. Чуқурликларнинг йиғиндиси карьер деб айтилади. Фойдали қазилма ковлаб олинган бундай бўшлиқлар ер юзасида карьер майдони чегараси билан, чуқурлиги бўйича эса, карьер туби билан чекланади. Карьер майдони ичида тоғ жинсларини қазиб олиш одатда горизонтал қатламлар ёрдамида амалга оширилади, бунинг натижасида эса, карьер профили поғонали кўринишга эга бўлади. Мустақил тарзда юмшатиладиган, қазиб олинадиган ва ташиладиган алоҳида қатлам поғона деб аталади.
Карьернинг ер юзаси сатҳи бўйича чегараловчи чизик карьернинг устки чегараси, карьернинг ости бўйича чегараловчи чизик эса, карьернинг остки чегараси ҳисобланади. Оҳирги чуқурлик – бу қия ва тик жойлашган уюмларни қазиб олишда карьернинг ишлаб чиқариш қуввати, унинг майдондаги ўлчамлари, қазиб олинадиган кон массаси жаъми ҳажми билан аниқланади. Карьер ости ўлчамлари карьернинг оҳирги чуқурлик белгисида қазиб олинаётган уюм қисми билан чегараланади. Карьер чегарсидаги бутун кон массаси ҳажми корхонанинг ишлаб чиқариш қувватини, унинг қазиб олиниш муддатини ва бошка бир канча кўрсаткичларни белгиловчи зарур кўрсаткич ҳисобланади.
Фойдали қазилмларнинг карьер чегарсидаги заҳиралари – қазиб олиш мумкин бўлган чегарани, карьернинг қазиб олиш муддатини ва қазиш ишлари иқтисодий натижаларини аниқловчи кўрсаткич ҳисобланади. Ҳар бир поғона ва карьер майдони чегарасидаги заҳиралар конни геологик қидириш вақтида ўрнатилади. Ундан сўнг лойихалаштириш вақтида ва эксплуатация даврида вақти-вақти билан ўзгариб турадиган фойдали қазилма кондицияси (меъёри) ҳисобга олиниб, карьер чегараси аниқланади ва қайта ҳисобланади.
Карьер ҳажми ва ўлчамлари, фойдали қазилма захираси ва ўртача қопланиш коэффициентини ҳисоблашни бажаринг.
Юза рельефи текис бўлганда ва залежнинг тушиши қия ёки тик бўлганда карьернинг ҳажми алоҳида геометрик фигураларнинг йиғиндисидек аниқлаш мумкин
V_к=V₁+V₂+V₃
бу ерда: V_к - карьер ҳажми, м³
V₁ – асоси S= бўлган призма ҳажми, м³;
- карьер туби юзаси, м²;
- уюмнинг ётиши бўйича узунлиги, м;
- уюмнинг горизонтал қалинлиги, м;
V₁=
бу ерда: – карьер чуқурлиги, м;
V₂ - ҳажмнинг тўрт томонига жипслашиб тўрган призманинг
учбурчак кесимининг йиғинди ҳажми, м³;

бу ерда: Р - уюмнинг периметри (карьер туби) Р=2(L+M) , м.
V₃ – карьернинг бурчакдаги участкаларида жойлашган, алоҳида
қисмларга бўлинган конуснинг йиғма ҳажми, (V₃^´ ва V₃^´´), м³.
=
бу ерда: _ср - карьернинг иш олиб борилмайдиган бортининг ўртача қиялик бурчаги град.
Карьернинг йиғинди ҳажми қуйидаги формула орқали аниқланади:

Карьер майдони узунлиги (_, м) ҳисобланади:

Юқори қисми бўйича карьер кенглиги (, м):

Карьер контуридаги фойдали қазилма ҳажми (, м³) аниқланади:

бу ерда: – ётқизиқлар қалинлиги, м.
Карьер контуридаги фойдали қазилманинг саноат заҳираси (Q_пи, т) аниқланади:

бу ерда: - фойдали қазилманинг ҳажмий оғирлиги, т/м³.
- фойдали қазилманинг қазиб олишда йўқотилишларни ҳисобга
олувчи ажратиб олиш коэффициенти.
Карьер контуридаги тоғ жинси ҳажми (, м³) аниқланади:

Ўртача қопловчи тоғ жинсининг ўртача коэффициенти (, м³/т):
₌
Қопловчи тоғ жинси бўйича карьернинг ишлаб чиқариш унумдорлиги:

бу ерда: – фойдали қазилма бўйича карьернинг ишлаб чиқариш
қуввати, т/йил
- тоғ жинсларини қазиб олишда йиллар бўйича тўғри
тақсимланмасликни ҳисобга олувчи коэффициент.
(=1,11,3).
Кон массаси бўйича карьернинг ишлаб чиқариш унумдорлиги (, м³/йил):
=
Карьернинг фойдали қазилма бўйича суткалик унумдорлиги (, т/сутка) аниқланади:
=
бу ерда: - карьерда 1 йилдаги иш кунлари сони (=350 кун).
Қопловчи тоғ жинси бўйича карьернинг суткалик иш унумдорлиги
(_, м³/сутка):

Фойдали қазилма ва қопловчи тоғ жинси бўйича каръернинг сменалик ишлаб чиқариш унумдорлиги (_, т/смена; _, м³/смена)
= (2.17) =
бу ерда: – каръернинг бир суткадаги иш сменалар сони (одатда 2-3
смена).
Каръернинг ҳизмат қилиш муддати (, йил).

бу ерда: – фойдали қазилмаларни қазиб олиш бўйича каръерни
ўзлаштириш ва сўнишига кетган вақт.
- каръер фаолиятининг ҳисобдаги муддати, йил.
=

Берилган: =1900 м =3,2 т/м³

=550 м =33⁰
=210 м =0,93
=30 м =17,9 млн.т/йил.
Юза рельефи текис бўлганда ва залежнинг тушиши қия ёки тик бўлганда карьернинг ҳажми алоҳида геометрик фигураларнинг йиғиндисидек аниқлаш мумкин
V_к=V₁+V₂+Y₃
V₁==
=
Р=2(L+M)=
==
Карьернинг йиғинди ҳажми қуйидаги формула орқали аниқланади:
=
=
Карьер майдони узунлиги (_, м) ҳисобланади:
=
Юқори қисми бўйича карьер кенглиги (, м):
=
Карьер контуридаги фойдали қазилма ҳажми (, м³) аниқланади:
=

Карьер контуридаги фойдали қазилманинг саноат заҳираси (Q_пи, т) аниқланади:
=т
Карьер контуридаги тоғ жинси ҳажми (, м³) аниқланади:
=
Ўртача қопловчи тоғ жинсининг ўртача коэффициенти (, м³/т):
_==т
Қопловчи тоғ жинси бўйича карьернинг ишлаб чиқариш унумдорлиги:
=
=1,11,3
Кон массаси бўйича карьернинг ишлаб чиқариш унумдорлиги (, м³/йил):
==
Карьернинг фойдали қазилма бўйича суткалик унумдорлиги (, т/сутка) аниқланади:
==т/сутка
=350 кун
Қопловчи тоғ жинси бўйича карьернинг суткалик иш унумдорлиги
(_, м³/сутка):
=
Фойдали қазилма ва қопловчи тоғ жинси бўйича каръернинг сменалик ишлаб чиқариш унумдорлиги (_, т/смена; _, м³/смена)
==т/смена
==
=2
Каръернинг ҳизмат қилиш муддати (, йил).
=
=1,5 йил
==