Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус талим вазирлиги и. Каримов номидаги тошкент давлат техника университети

3.Инновацион лойиҳалаштиришнинг асослари

Иқтисодиётга лойиҳаларни бошқаришнинг нисбатан янги концепцияси (Project Management) жадал равишда кириб келмоқда. Бу концепциянинг асосини лойиҳасига ҳар қандай тизимнинг вақт ва маблағлар сарфланиши билан боғлиқ дастлабки ҳолатини ўлчашга қараш ташкил қилади. Олдиндан ишлаб чиқилган дастурлар бўйича бюджет ва вақтли чегаралашлар доирасида амалга оширилган бу ўзгаришлар жараёни эса – лойиҳаларни бошқаришдир. Ҳозирги вақтга келиб лойиҳаларни бошқариш барча саноати ривожланган ва янги саноатли мамлакатларда инвестицион фаолият методологияси томонидан тан олинган. Мамлакатимиз амалиётида бу концепция дастурий – мақсадий дастурлар (ДМД)ни қўлланилишида ўз аксини топган.
“Инновацион лойиҳа” тушунчаси қуйидагича кўриб чиқилиши мумкин:

• 
  инновацион фаолиятни мақсадли бошқариш шакли;
  
• 
  инновацияларни амалга ошириш жараёни;
  
• 
  ҳужжатлар мажмуаси.
  

Инновацион лойиҳа инновацион фаолиятни мақсадли бошқаришни шакли сифатида фан ва техникани устувор йўналтирилган ривожлантиришнинг аниқ мақсадлари (вазифалари)га эришишга қаратилган тадбирларнинг ресурслар, муддатлар ва ижрочилар бўйича ўзаро асосланган ва ўзаро боғланган мураккаб тизимидан иборатдир.
Инновацияларни амалга ошириш жараёни сифатида – бу инновацияларга олиб келувчи илмий, технологик, ишлаб чиқариш, ташкилий, молиявий ва тижорат тадбирларини белгиланган изчилликда бажариладиган мажмуасидир.
Шунинг билан бир вақтда инновацион лойиҳа – бу лойиҳа мақсадларини амалга ошириш учун зарур бўлган техник, ташкилий, режавий ва ҳисоблаш – молиявий ҳужжатларнинг йиғиндисидир.
Бу учта нуқта назарларни ҳисобга олиш билан, қуйидаги таърифни бериш мумкин: инновацион лойиҳа – бу масофа ва вақтда муаммоларни ҳал қилиш, инновацион жараёнларни ташкил қилиш бўйича илмий асосланган мақсадлар ва тадбирларни белгилаб берувчи ҳужжатларининг йиғиндисидир. Мақсадлар ва тадбирларни илмий асосланишига менежментга илмий ёндашишларга риоя қилиш, замонавий усулларни қўллаш йўли билан эришилади.
Инновацион лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга оширишга раҳбарлик лойиҳа раҳбари (лойиҳа менежери) ва илмий техник кенгаши (ИТК) томонидан амалга оширилади. ИТК таркибига илмий – техник ечимларни танлаш, улар амалга ошириш даражаси, лойиҳавий мақсадларга эришиш учун зарур талбирларнинг тўлиқлиги ва бутлиги учун жавобгарликка эга, ижрочиларни танлов асосида танлаш ва олинган натижаларнинг экспертизасини ташкил қилувчи лойиҳанинг тематик йўналишлари бўйича етакчи мутахассислар кирадилар.
Лойиҳа раҳбари – юридик шахслар, унга буюртмачи лойиҳа: режалаштириш, лойиҳа иштирокчилари ишларини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш бўйича ишларга раҳбарлик қилиш ваколатларини топширади. Лойиҳа раҳбари ваколатларининг аниқ таркиби буюртмачи билан шартнома томонидан белгиланади. Лойиҳа жамоаси – лойиҳа раҳбари томонидан бошқариладиган ва лойиҳани амалга ошириш даврида режавий кўрсаткичларга ўз вақтида эришиш мақсадида ташкил қилинадиган ўзига хос ташкилий тузилмадир. Лойиҳа жамоасининг таркиби ва вазифалари лойиҳанинг кўламлари мураккаблиги ва бошқа таърифларига боғлиқдир. Ўз вазифаларининг бир қисмини бажариш учун ишлаб чиқувчи ихтисослаштирилган ташкилотларни жалб қилиши мумкин. Лойиҳани қўллаб қувватловчиларга инновацион марказлар, дастурлар ва лойиҳаларни қўллаб қувватловчи фондлар, консалтинг фирмалари, мустақил экспертиза ташкилотлари, патент-лицензия фирмалари, аудиторлик фирмалари, кўргазма марказлари ва ҳ.к кирадилар.
Инновацион лойиҳаларни таснифлаш инновацияларни таснифлашлар асосида амалга оширилади. Масалан, тасдиқлаш, молиялаштириш ва амалга ошириш даражаси бўйича инновацион лойиҳалар, давлатлараро, давлат, минтақавий, соҳавий, алоҳида корхонаникига бўлинишлари мумкин.
Лойиҳаларни шакллантириш ва асослаш тамойиллари, мақсадлари, босқичлари ва усуллари, уларни лойиҳалаштириш ва амалга ошириш механизми биз томонимиздан олдин кўриб чиққан мавзулардан катта фарқ қилиши мумкин эмас. Олдинги 9 мавзу биз томонимиздан инновацион лойиҳаларни илмий асослаш, уларни материаллаштириш ва самара олиш учун кўриб чиқилган эди. Якуний масалаларга дарсликнинг 10-13 мавзулари бағишланган.
Такрорлаймизки, инновацион лойиҳани туркумлаштиришнинг чуқурлиги, лойиҳалаштиришда ҳисобга олинадиган илмий ёндашишлар ва тамойиллар, қўлланиладиган менежмент усуллари миқдори лойиҳанинг бош менежери (лойиҳа менежери) ва ИТК аъзолари томонидан муаммонинг мураккаблиги, лойиҳанинг қиймати ва инновацион ташкилот ташқи ва ички омиллари ҳолатига мувофиқ белгиланади.
Инновацион лойиҳани ишлаб чиқиш лойиҳа ҳужжатларини тайёрлаш билан якунланади. “Лойиҳа ҳужжатлари” нинг ягона таркиби ҳали белгиланмаган ва ҳар бир аниқ ҳолда унинг таркиби дастлабки (техник иқтисодий) вазифада белгиланади. Ҳар қандай даражадаги инновацион лойиҳа қуйидаги бўлинмаларни ўз ичига олиши керак:

• 
  муаммо (ғоя)нинг мазмуни ва долзарблиги;
  
• 
  лойиҳа раҳбарининг резюмеси;
  
• 
  маркетинг тадқиқотлари ва муаммони туркумлаштириш асосида қурилган лойиҳа мақсадлари дарахти;
  
• 
  лойиҳа мақсадлари дарахтини амалга ошириш бўйича тадбирлар тизими;
  
• 
  лойиҳани мажмуавий асосланиши;
  
• 
  лойиҳани амалга оширилишини мажмуавий таъминланиши;
  
• 
  ИТК нинг таърифи;
  
• 
  лойиҳанинг эксперт хулосаси;
  
• 
  лойиҳани амалга ошириш механизми ва ундовчи сабаблар тизими.
  

Лойиҳани амалга ошириш механизми ўз ичига инновацион ташкилотнинг тузилиши, унинг бўлинмалари ва лавозимли кўрсатмалари ҳақидаги қоидалар, оператив – календар режалар ва тармоқли моделлар (жадваллар), лойиҳани бошқариш дастурлари, лойиҳанинг вазифалари, масалалари ва мақсадларини бажарилишини мажмуавий таъминлаш, назорат қилиш, мувофиқлаштириш ва тартибга солиш режаларини олади.
Лойиҳани топширилиши ва шартномани ёпилишини ўз ичига олувчи лойиҳани якунлаш тартибини белгилаш, инновацион лойиҳалаш масалаларидан бири бўлади.
Инновацион лойиҳа бўлим – лойиҳа концепцияларини ишлаб чиқишда буюртмачи томонидан қабул қилинган қарорларнинг уни амалга оширишда олинган натижаларга мос келишини белгилаш демакдир. Ишни топшириш ва қабул қилишга нисбатан барча талаблар шартнома томонидан белгиланади. Агар тайёр объект лойиҳани амалга оширишнинг натижаси қабул қилиш ва фойдаланиш синовларини ўтказиш керак. Улар қуйидагиларни ўз ичларига оладилар: ишлаб чиқишнинг техник – иқтисодий параметрларини режалаштирилган кўрсаткич билан солештирилишини ўтказиш; фарқ қилишлар сабабларини аниқлаш, топилган фарқ қилишларни бартараф қилиш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва чалаларни бартараф қилиш бўйича ишларни ташкил қилиш.
Агар қабул қилиш синовлари натижасида лойиҳа талабларига жавоб берадиган маҳсулот олинса, унда комиссиянинг тайёр объектларни қабул қилиш бўйича баённомаси расмийлаштирилади. Синовлар натижаси тайёр маҳсулот (объект янгилик ва ҳ.к)ни топшириш – қабул қилиш даврида жавобгарликни ишлаб чиқувчи ташкилотлардан буюрмачига топшириш учун асос бўладилар.
Шартномани ёпиш қуйидаги босқичларда ўтказилади:

• 
  молиявий ҳисоботни текшириш;
  
• 
  расфортлаштириш;
  
• 
  бажарилмаган мажбуриятларни аниқлаш;
  
• 
  бажарилмаган мажбуриятларни якунлаш.
  

Молиявий ҳисоботларни текширишга буюртмачи ва ижрочи ташкилотлар ҳисоботига киради. Буюртмачининг молиявий ҳисоботини текшириш қуйидагиларни ўз ичига олади: якунланган ишларнинг бутун ҳажмига счёт – фактурадан кўчирмаларни текшириш; олинган тўловларни тақдим этилган счет – фактуралар билан мувофиқлаштириш; ўзгаришлар бўйича ҳужжатларнинг мавжудлигини текшириш; буюртмачи томонида амалга оширилган ушлаб қолинган суммани назорат қилишни.
Ижрочи молиявий ҳисоботини текшириш ўз ичига қуйидагиларни олади:

• 
  етказиб берувчилар ва биргаликдаги ижрочиларнинг тўловларини текшириш;
  
• 
  буюртмалар суммасини етказиб берувчиларнинг юк хатлари бўйича харидларга мос келиши;
  
• 
  етказиб берувчига муддати ўтган тўловларни қидириб топиш;
  
• 
  тегишли ушлаб қолишларни тасдиқлаш.
  

Бундан текширишларнинг натижалари лойиҳа бўйича якуний молиявий ҳисоботларни тайёрлаш учун маълумотлар олишга имкон беради. Ушбу босқичда ижрочилар билан якуний ҳисоб китоблар амалга оширилади.
Паспортлаштириш шартномани ёпишни ташкил қилишнинг муҳим элементларидан биридан иборатдир. У қуйидаги изчилликда ўтказилади:

• 
  бўлимларнинг ижрочилари керакли иловаларга ҳисоботларни бош ташкилотга бўлим бўйича тақдим этадилар;
  
• 
  кейинги якуний ҳисоботни ИТКга бўлим бўйича тақдим этади;
  
• 
  ИТК бўлим бўйича ҳисоботларни қабул қилади ва далолатномаларни расмийлаштиради;
  
• 
  бош ташкилот умуман лойиҳа бўйича ҳисобот тайёрлайди ва уни Бош буюрмачига юборади. Шартнома ёпилади.