Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус талим вазирлиги и. Каримов номидаги тошкент давлат техника университети

4-мавзу. Инновацион лойиҳаларни молиялаштириш


Режа:
1. Инновацияларни молиялаштиришнинг манбалари ва шакллари.
2.Хорижда инновацион фаолиятни молиялаштириш усуллари.
3.Инновацион фаолиятни лойиҳани молиялаштириш.
1. Инновацияларни молиялаштириш манбалари ва шакллари
Инновацион фаолиятнинг муфаққияти кўпроқдаражада уни ташкил қилиш шакллари ва молиявий қўллаб қувватлаш усуллари билан белгиланади. Янги илмий ишламалар ва технологиялар давлат миллий кучининг асосий ташкил қилувчилари бўлганлари сари ривожланган давлатлар инновацияларни қўллаб қувватлаш ва риаожлантиришнинг турли туман имкониятларини топадилар. Бунда инновацион фаолиятни молиятиришнинг турли туман усуллари ва инновацияларни воситали қўллаб қувватлаш бўйича тадбирларнинг ранг баранглиги кенгаяди.
Ривожланган мамлакатлар инновацион фаолият учун молиявий ресурсларни ҳам давлатнинг ва ҳам ҳусусий манбалардан тўплайдилар: гарбий Европанинг кўпгина мамлакатлари ва АҚШ учун молиявий ресурсларни ИТТКИ учун давлат ва ҳусусий капитал ўртасида тенг тақсимланиши хосдир.
Маълумки, илмий салоҳият биринчи навбатда фанларнинг фундаменти тадқиқотларни ривожлантиришга инвеститсияларнинг ҳажми , ҳамда патентлар ва лицензияларнинг сони, жаҳон илмий адабиётига улуш ва бошқалар билан белгиланади. Етакчи саноати ривожланган мамлакатларда ИТИ га харажатлар ЯИМ нинг 3% яқинини ташкил қиладилар. Масалан, 1998 – йилда АҚШ да тадқиқот ишлаб чиқишларини молиялаштиришнинг умумий ҳажми 200 млрд долларда яқинини, «катта еттилик» нинг қолган мамлакатларнинг 2000 млрд доллардан камроқни ташкил қилган
Шуни эслаш қизиқки, собиқ СССР да 1980 –йилларнинг охирида ИТТК И га харажатлар миллий даромаднинг 5,5% ни таҳкил қилганлар. Хусусий, давлат ва хорижий сармоялар ҳамкорлигининг турли туман шакллари кенгайишида давом этмоқда.
Фақат молиялаштиришнинг ривожланган тизими асосида инновацион фаолият ривожланиши мумкин. Бозор туридаги иқтисодиётда мустақил корхоналар, саноат компаниялари, молия саноат гурухлари, кичик инновацион бинес, инвестицион ва инновацион фондлар, маҳаллий бошқарув идоралари, хусусий шахслар ва ҳ. к. молиялаштириш субъектлари бўладилар.
Уларнинг барчалари у ёки бу шаклда қайта ишлаб чиқариш жааёнида иштирок этадилар ва инновацион фаолиятни ривожланишида бевосита иштирок этадилар. Молиялаштиришнинг ташкил қилиш тамойиллари молиялаштиришнинг манбаларининг кўплиги, тизимнинг алоҳида элэмлнтларининг эгилувчанлиги ва динамиклигига қаратишни ва инновационларни уларни инновацион фаолиятдан молиявий қайтарилишни ўсишини таъминловчи тижоратлантирилиши билан самарали тадбиқ этилиши керак.
Бунинг учун иккита асосий шартга амал қилиш зарар: давлатнинг инновацион, илмий – техник ва саноат сиёсатини фаоллаштириш ва тадбиркорларни фаол инвестицион ривожланишга ўтишга тайёрлиги.
Инновацион фаолиятни молиялаштириш тизими мулкчилик тури, марказлаштирилганлик даражаси, ҳам мулк эгаларининг даражаси ва молиялаштириш шакллари билан фарқланувчи швкллар ва манбаларнинг мураккаб бирикиб кетишидан иборатдир.
Мулкчилик турларига кўра молиялаштириш манбалари қуйидагиларга бўлинади:
- давлат инвестицион ресурслари (бюджет мабла-лари, бютжетдан ташқари фондлар , давлат томонидан қарз олиш , акциялар пакетлари ,давлат тасарруфидаги мулк):
- тижорат ва нотижорат харатерига эга хўжалик юритувчи субъектлар, ҳамда шахс ташкилотлар жисмоний шаклларининг инвестиицион, шу жумладан молиявий ресурслари.
Бу жамоавий сармоядорлар, шу жумладан суғурта компаниялари, инвестицион фондлар ва компаниялар, нодавлат нафақа фондларининг инвестицион ресурслари. Корхоналарнинг шахсий маблағлари, ҳамда тижорат банклари, бошқа кредит ташкилотлари ва ҳукумат томонида махсус вакил қилинган инвестицион банкларнинг кредит ресурслари ҳам шунга киритилади.
Давлат даражасида қуйидагилар молиялаштириш манбалари бўладилар
- бюджетлар ва бюджетдан ташқари фондларнинг шахсий маблағлари:
- давлат кредит банк ва суғурта тизимларининг «жалб қилинган» маблағлар:
- давлатнинг ташқи (халқаро қарз олиш) ва ички қарзи (давлат облигацияли , қарзли ва бошқа зиёнлари )кўриншидаги қарз маблағлари :
Корхона даражасига қуйидагилар молиялаштириш манбалари бўладилар
- Шахсий маблағлар фойда, амартизацион ажратмалааар, суғуртали тўловлар, номоддий активларнинг жалб қилинмаган ортиқчалари, асосий ва айланма маблағлар ва ҳ.к.;

2. 
   Жалб қилинган маблағлар, акцияларни сотишдан олинган маблағлар, ҳамда бадаллар, мақсадли тушумлар ва бошқалар;
   
3. 
   ҳар хил асосдаги бюджет, банк ва тижорат кредитлари кўринишдаги қарз маблағлари.
   

Бюджетдан маблағ ажратилиши инновацион фаолиятнинг ҳар хил шаклларининг муҳим молиявий манбалари бўладилар, улар ҳисобидан мақсадли мажмуавий дастурлар, давлатнинг устувор лойиҳалари бажарилади.
Давлат инновацион сиёсатини амалга оширишнинг молиявий механизми бутун инновацион даврани ресурсли таъминлаш тизимидан иборат.
Бир қатор муаллифлар томонидан таклиф қилинаётган молиявий механизми концепцияси, биринчидан, инновацион дастурларни лойиҳаларни тўғридан тўғри давлат бюджетидан молиялаштиришни айрим илмий ташкилотлари молиявий қўллаб-қувватланиши билан бирлаштиришга мақсадли қаратилганлиги, иккинчидан, молиялаштириш манбаларининг кқплиги билан таърифланади. Бунда бюджетдан маблағлар ажратиш билан бир қаторда бюджетдан ташқари манбалар, шу жумладан молия-саноат гуруҳлари, тижорат банклари, бирлашмалар, ташкилотлар ва бошқа хўжалик юритувчи субъектлар иштирок этадилар.
Бундай механизм доирасида давлат инновацион сиёсатининг асосий қуролларидан бири сифатида давлат бюртмасини ролини кучайтириш алоҳида аҳамият касб этади. Давлат инвестицион ва илмий-техник дастурлари давлат томонидан мақсадли молиялаштиришнинг объекти бўлишлари керак. Танлов бўйича танлаб олинган лойиҳалар уларнинг асосий мажмуини ташкил қиладилар.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитларида инвестицион ва молиявий ресурсларни қидириб топиш муаммосида сармоялар ва инновацияларнинг бозорлари ҳал қилувчи ролни ўйнашлари керак. Янгиликлар бозорини илмий ташкилотлар, ОЎЮ, инновацион бизнес корхоналари, илмий ходимларнинг ҳар хил уюшмалари, саноат фирмаларининг илмий бўлинмалари, новаторлар шакллантирилади.
Бозор талаби - ишлаб чиқаришни ўсиши - инновацияга талаб занжирчасини муваффақиятли фаолият юритиши тўлақонли инновацион бозорни вужудга келишининг муҳим шарти бўлади. Шунинг билан бирга қисқа муддатларда инновацион бозорнинг, ҳаммадан аввал ақлий мулкни ҳимоялаш ва инфратузилмани шакллантириш қисмидаги ташкилий-ҳуқуқий базасини яратишни якунлаш зарур.
Инновацион бозорни самарали фаолият юритиш рақобат муҳитини таъминлаш ва фандаги якка ҳокимликка фаол қаршилик кўрсатишини кўзда тутади.
Кичик инновацион бизнесни вужудга келишига муҳим роль ажратилади, у инновацион соҳада ҳақиқий рақобатни яратилиши туфайли ИТИЧ ни жадаллашуви омили бўлади. Бундан ташқари, кичик инновацион корхоналарни ривожланиши самарали илмий-техник ходимлардан самарали фойдаланишга, ҳамда якунланган ишлаб чиқаришларни тижоратлаштириш, ижара, лизинг ва бошқа бозор қуроллари ҳисобига илмий-ишлаб чиқариш инфратузилмасидан тўлиқроқ фойдаланишга ёрдам беради.
Бозор муносабатларини ривожланиши билан хатарли (венчурли) сармоялар фондларини инновацион тадбиркорликнинг адекват ўзига хослиги сифатида яратиш учун ҳақиқий шароитлар вужудга келади. Бу ерда инновацион фондлар асосий ролни ўйнашлари керак, улар 1989 йилдан бошлаб катта давлат қўллаб-қувватланишида яратиладилар.
Жаҳон амалиётида асосий сармоялардаги инвестицияларни молиялаштириш учун қарз маблағлари, айниқса банк кредитлари кенг қўлланиладилар. Жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида банк кредитларининг сармоялар киритишларини молиялаштириш манбалари сифатидаги улуши 20,40% ни ташкил қиладилар, шунинг билан бир вақтда Россияда у 6-8% дан ошмайди. 1998 йилда жаҳон иқтисодиёти ва халқаро муносабатлар институти томонидан сўралган 3 мингта корхоналардан фақат 16,5% ишлаб чиқаришни қайтадан жиҳозлашга, 5,3%-ишлаб чиқаришни замонавийлаштиришга, фақат 1,8% - корхоналар ИТТКТ, лицензиялар ва ноу-хауларни харид қилишга кредитлар олганлар.
Инвестицияларни молиялаштиришнинг энг кенг тарқалган шаклларидан бири акциялар ва облигацияларни босиб чиқариш йўли билан молиявий ресурсларни олиш, яъни улушли ёки қарзли турдаги эмиссия (босиб чиқариш)дир.
Инновацион жараёнларни такомиллашиши ва ривожланишида инфратузилмаларга бирлашган молия-саноат гуруҳлари, консорциумлар, стратегик альянслар ҳамда лойиҳавий молиялаштириш ва венчурли бизнес алоҳида роль қйнаши керак.
Инновацион лойиҳаларнинг самарадорлигини ошириш учун йирик компаниялар инновацион ахборотларни келиб тушишининг кўпгина воситали каналларидан фойдаланадилар, норасмий ташкилотларга кенг мурожаат қиладилар. Аммо жуда кўп ҳолларда тадбиркорлар молиявий хавфсизликни радикал янгиликларнинг ноаниқлиги ва таваккалчи инноваторларни мустақиллигидан афзал кўрадилар.
Лойиҳавий молиялаштириш ва инновацион фондлар, ихтисослаштирилган молия компаниялари, халқаро молиявий ташкилотлар, суғурта ва лизинг компаниялари янгилик киритишлар институционал тузилмасининг муҳим шакли юўладилар. Аммо тижоарт банклари, шу жумладан ихтисослашган инвестицион ва инновацион банклар кердитларнинг асосий манбалари бўладилар.
Ўсишнинг инновацион омилларини сафарбар қилишда венчурли бизнесга алоҳида роль ажратилади, у ииновацияларни амалга ошириш шакли сифатида сармояларни сафарбар қилиш усуллари, манбаларни тузилиши ва молиявий маблағларни тақдим этиш шартлари бўйича анча фарқланади. Венчурли бизнес принципиал янгиликларни ишлаб чиқишга қаратилган ва қоидага кўра, пионер (биринчи) соҳалардаги юқори ишга доир фаоллик билан боғланган. Microsoft ва бошқа каби йирик фирмалар ўзларининг қудратлари учун худди венчурли бизнесга қарздордирлар. Калифорниядаги Силикон водийсида юқори технологияларни ишлаб чиқилиши ва татбиқ этилиши биринчиларнинг мисоли бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Фан ва технологияларнинг ёриб ўтувчи йўналишларидаги яққол ўзига жалб қилишлик бундай компанияларнинг молиявий барқарорлигини ошириш бўйича ташкилий ҳаракатларни талаб қилган. Мамлакатли хусусиятлар венчурли бизнесни ривожланишининг иккита тенденцияларида намоён бўлганлар: уни Япония, Ғарбий Европа мамлакатларида инкорелляцияланганлиги (ўз таркибга қўшиб олганлиги ва АҚШда институтлаштирилгангиги (қандайдир янги ижтимоий институтни таъсис этганлиги)да. 1980 йилларда ОЎЮ, какдемик фан, давлат ва хайр-эҳсон фондлари, лизинг ва суғурта компаниялари билан боғлиқ венчурли ва инновацион фондлар ривожлана бошлаганлар. Аммо АҚШ венчурли сармоясининг 90 %га яқини 2-3 янги фирмаларнинг бирлашмаси томонидан тақдим этилган. Бу фан, техника ва бизнеснинг машҳур “авангард тури”даги корхонани ташкил қилишга қодир вакилларини жалб қилишга имкон берган. Аммо буларнинг барчаси тадқиқотли ва венчурли лойиҳалардан молиявий қайтарилишни ошишига ёрдам беролмаган. Биргаликдаги давлат, институционал ва корпоратив ҳаракатлар талаб қилинган.
Кейинги ўн йиллар ичида саноати ривожланган мамолакатларда инвестицияларни молиялаштиришнинг янги шакли-лойиҳали молиялаштириш тез ривожлана бошлаган. Даставвал инвестицияон лойиҳаларни банк томонидан узоқ муддатли кредитлаш деб тушунилган лойиҳавий молиялаштириш бугун кқпгина турли туманликларга эга.
Жаҳон амалиётида қабул қилинган инновацион фаолиятни молиялаштиришнинг асосий ташкилий шакллари 2-жадвалда берилган.

2-жадвал