Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги денов тадбиркорлик ва педагогика институти

Ерга эгалик жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг 
маълум ер участкасига тарихан таркиб топган 
асослардаги ёки қонун ҳужжатларида белгиланган 
тартибдаги эгалик ҳуқуқини тан олишини билдиради. 
Ерга эгалик деганда аввало ерга 
1
Ш. Мирзиёев. “Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар 
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак” // Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий 
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор 
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. Халқ сўзи 
2017 йил 16 январь. 

---

“Иқтисодиёт назарияси" фани
 
Ўқув-услубий мажмуа
 
141 
бўлган мулкчилик ҳуқуқи ва уни иқтисодий жиҳатдан реализация қилиш кўзда тутилади. 
Ерга эгаликни ери бўлган мулкдор (бизда давлат) амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси 
Ер кодексида таъкидланганидек, «Ер участкалари юридик ва жисмоний шахсларга доимий ва 
муддатли эгалик қилиш ҳамда улардан фойдаланиш учун берилишимумкин»
1
. 
Ердан фойдаланиш ҳуқуқи – бу ўрнатилган урф-одатлар ёки қонуний тартибда 
ундан фойдаланишни билдиради. 
Ердан фойдаланувчи ер эгаси бўлиши шарт эмас. Реал 
хўжалик ҳаётида ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланишни кўпинча ҳар хил жисмоний ва 
ҳуқуқий шахслар, хусусан ҳозир бизда асосан деҳқон ва фермер хўжаликлари амалга 
оширади. Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ҳам тўрт омил – ер, 
капитал, тадбиркорлик қобилияти ва ишчи кучи қатнашиб, бунда ер муҳим ишлаб чиқариш 
воситаси сифатида иштирок этади. 
13.2.
 
Рента муносабатлари 
 
Рента назарияси дастлаб, физиократлар мактабининг асосчилари Ф.Кенэ ва 
А.Тюрголарнинг илмий асарларида кўриб чиқилган. Улар рентанинг вужудга келиш 
сабабини табиат, ернинг қандайдир сирли кучи, табиат эҳсони, ернинг қўшимча маҳсулот 
ярата олиш қобилияти натижаси деб изоҳлаганлар. Улар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини 
яратишда, жумладан, соф ва қўшимча маҳсулот яратишда табиат ролини кўрсатишга ҳаракат 
қилганлар. Кейинчалик рента назариясининг асослари классик иқтисодчилар У.Петти, 
Ж.Андерсон, А.Смит ва Д.Рикардолар тадқиқотларида турли даражада такомиллаштирилган. 
Жумладан, Андерсон дифференциал рента тўғрисидаги қарашларни илгари сурган, бироқ 
рентанинг товар қийматининг бир қисми эканлигини тушунтириб беролмаган. Рикардо эса, 
физиократлардан фарқли ўлароқ, рентага маҳсулот ижтимоий ва индивидуал қийматлари 
ўртасидаги фарқ сифатида қараб, рента назариясини қийматнинг меҳнат назарияси, қиймат 
қонуни биланбоғлаган. 
Ер рентасининг бир қанча тарихий кўринишлари мавжуд. Масалан, уч шаклдаги: 
баршчина (ишлаб бериш), оброк (натурал солиқ) ва пул солиғи шаклларидаги феодал 
ренталари шулар жумласидандир. Ҳозирги пайтда турли мамлакатларда мавжуд рента 
вужудга келиш сабаблари ва шарт-шароитларига қараб қуйидаги турларга ажратилади: 
абсолют ер рентаси, дифференциал (табақалашган) рента I ва II, монопол рента, қазилма 
бойликлар, қурилишлар жойлашган ерлардан олинадиган рента. Юқорида айтиб ўтилган 
қатор назарияларни ҳамда ер рентасининг тарихий ва замонавий шаклларини умумлаштириб 
айтиш мумкинки,