Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги бухоро дaвлaт университети



Download 2,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet116/191
Sana06.07.2022
Hajmi2,95 Mb.
#744426
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   191
Bog'liq
нутқ ўс..

ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИДА СУВ ВА ОЛОВ 
ОБРАЗИНИНГ ИФОДАЛАНИШИ 
 Мактабгача таълим кафедраси ўқитувчиси 
Ш.Ш.Низомова 

Аннотация:
ушбу мақолада халқ оғзаки ижодида сув ва олов 
образининг тасвири хусусида фикр юритилган.
Калит сўзлар:
эпик асарлар, эртак, маросим,оилавий-
маиший маросим,тасвир. 
Аннотация:
В данной статье обсуждается изображение 
воды и огня в фольклоре. 
Ключивые слова: 
эпических произведениях,
 
цермония,семейная цермония,образ

 Аnnotation:
this article discusses the depiction of the image of 
water and fire in folklore. 
Key words:
epic works,
 family-life ceremony,image 
Эртакларда 
фаол 
қўлланиладиган 
тилсимий 
воситалардан бири ҳаёт бахш этувчи сеҳрли сув, яъни оби 
ҳаёт, бефарзанд малика еганидан кейин бўйида бўлиб 
қоладиган ёки ўликка ҳам жон ато этадиган сеҳрли олма, 
ғаройиб мева қиладиган олтин тарвуз уруғи ва ҳ.к.
Ҳаёт суви
мангу ҳаёт бағишловчи ҳамда кўр кўзни қайта 
очувчи, сеҳрли сув» (ҳаёт суви) кишига соғлик ва ёшликни
қайтариб берувчи магик восита сифатида ҳам талқин 
қилинади. Эртакларда сеҳрли сув
 
ҳақида ҳам гапирилади. 
Бунда унинг
 
булоқ суви эканлиги, ичса тугамаслиги, 
шифобахшлиги алоҳида таъкидланади. Жумладан, “Ниёзбой 
ва Аёзбой
1
” эртагида сеҳрли сув сюжет воқеалари 
1
Само тулпори. Ўзбек халқ фантастикаси. V-китоб. – Тошкент: Ёш гвардия, 1987. –Б.122. 


233 
ривожланишига таъсир кўрсатувчи тимсоллардан бири 
сифатида гавдаланади.
Ойна инсониятнинг ақл - заковати билан кашф 
этилган ноёб қурилмадир. У кашф қилингунгача, одамлар 
қиёфани акс эттирувчи табиий воситалардан, хусусан, 
оқмас ҳавзаларнинг сувидан фойдаланишган. Бунинг учун 
ҳатто махсус мармар ва шиша ҳовузлар қурилганлиги ҳам 
маълум. Уларда чўмилиш тақиқланган ва фақат ташқи 
кўринишни тартибга солиш учун фойдаланилган. Шунинг 
учун халқ оғзаки ижодида ойнанинг келиб чиқиши сув 
образи билан боғлаб талқин қилинади. Бу эътиқодий 
қарашнинг излари, айниқса, сеҳрли эртакларда яқкол 
сезилади. Эртак қаҳрамони кўпинча сеҳрли ойнадан 
маълум жойни сувликка (дарё ёки кўлга) айлантириш учун 
магик восита сифатида фойдаланади. Ҳосил қилинган 
сувлик эса қаҳрамонни қувиб, таъқиб қилиб келаётган рақиб 
персонажнинг олдига тўсиқ бўлиб, магик ҳимоячи 
вазифасини бажаради. Бу мотив жуда кўп сеҳрли 
эртакларда учрайди. Жумладан, «Бойвачча ва пари» номли 
ўзбек халқ эртагида ялмоғиздан қочиб келаётган эртак 
қаҳрамонлари ёвуз кампир уларга етай-етай деб қолганида, 
унинг йўлига ойна, қайчи, тароқни галма-гал ташлаб, 
таъқибчидан халос бўладилар. Ташланган қайчидан 
чангалзор, тароқдан қалин ўрмон, ойнадан эса катта бир дарё 
пайдо бўлиб, ниҳоят, дарё ялмоғизни домига тортади-ю
эртак қаҳрамонлари ундан қутуладилар
3

Яна кечқурун ойнага, сувга қарамаслик тақиқи ҳам бор. 
Шунингдек, аёлларга ҳайз кўрганда, ҳомиладорликда, янги 
туққанда ойнага қараш тақиқланади. Чунки бу даврда 
аёллар рамзий маънода нопок ҳисобланади. 
Сеҳрли-фантастик эртакларда сув ости мамлакати, тоғ усти 
(хусусан, Ёнар тоғ,
2
Кўҳиқоф
3
каби ғаройиб тоғларнинг эпик 
тимсоли), ғорларнинг ичи, қудуқ туби ҳам ғаройиб 
предметлар сақланадиган маконлардан саналади. 
Бу эртакда сеҳрли тош сув ости мамлакатига йўл бошловчи 
тилсим куч сифатида талқин қилинмоқда. Шу ўринда 
3
Бойвачча ва пари эртаги // Ўзбек халк эртаклари. 2 жилдлик. 2-жилд. – Т.: “Фан”, 1996, 263-бет. 
2
Гулиқаҳқаҳ пари. Ўзбек халқ фантастикаси. VI-китоб. – Тошкент: Ёш гвардия, 1988. –Б.35. 
3
Само тулпори. Ўзбек халқ фантастикаси. V-китоб. – Тошкент: Ёш гвардия, 1987. –Б.107. 


234 
беихтиёр қадимги одамларнинг Яда тоши ёрдамида ёмғир 
чақириш 
маросимини 
ўтказганликлари 
ҳақидаги 
маълумотлар ёдга тушади. Чунки бунда ҳам тош ва сув 
образининг ўзаро боғланиши кўзга ташланади. Демак, 
юқоридаги каби мотивларнинг яратилишига шундай 
тасаввур-тушунчалар мавжудлиги асос бўлганлигига шубҳа 
йўқ қилич сув ва осмон стихияси билан боғлаб талқин 
қилинади. Пичоқсоз уста уни олов билан сувнинг магик 
хоссасидан фойдаланиб яратади. Шунинг учун уста ўзи 
ясаган сеҳрли пичоқни “олов билан сувнинг ўғли” деб 
таърифлайди. Аслида бу таъриф ҳаётий асосга эгадир. 
Негаки, пичоқсоз усталар пичоқ ясаш учун даставвал бир 
бўлак темирни (металлни) олиб, уни оловда яхшилаб 
тоблайдилар. Шундай қилинса, унга ишлов бериш осон 
кечади. Сўнгра ишлов берилган чўғдек металл сувга солиб 
совутилади. Кўриняптики, шу жонли реал ҳолат эртакда 
пичоққа берилган таъриф орқали таъкидланмоқда. 
Масалан, “Ёрилтош” эртагида сингилнинг ўз опаси сўзига 
амал қилмай, тақиқланган кўлмакдан сув ичиб, кийикка 
айланиши воқеаси шундай ҳикоя қилинади: “Бир жойда 
кўлмак сув кўринибди. Бола: сувни ичай деган экан, опаси: 
ичма, бу кийикнинг ичадиган суви дебди. Бола: ичсам нима 
бўлади? – дебди. Опаси: ичсанг кийик бўлиб қоласан, - 
дебди. Укаси опасига (катта авлод вакили)нинг сўзига 
кирмай шу сувдан ичган экан, кийик суратига кириб қолибди.
Чунки қадимги одам тасаввурида сув сеҳрли кучга эга деб 
қаралган ва шу бос ҳар қандай сувни ичиш тақиқланган. 
Аждодларимиз у ёки бу жонивор сувини ичган одамга ўша
сув орқали жониворнинг хусусиятлари ҳам ўтади, деб 
ўйлаган. Ана шу каби қадимий тасаввур-тушунчалар мазкур 
эртакда табу орқали ифода этилган. 
Узукнинг ижтимоий-магик вазифа бажарганлигини халқ 
орасида яшаб келаётган айрим урф-одатлар, маросим 
унсурлари мисолида янада чуқурроқ асослаш мумкин. 
Жумладан, жанубий хоразмликлар янги туғилган чақалоқни 
бойлик ва саломатлик рамзи сифатида ичига тупроқ, туз, 
танга ва тилла ёки кумуш узук солинган сувга 
чўмилтиришади. Жанубий Сурхондарёда эса “чилтон суви”
ичадиганларга, яъни момолар касби билан шуғулланиб, 


235 
аёллар ва болалар табобатига оид амалларни бажаришни ният 
қилган хотин-қизларга ичига кул ва тилла узук солинган 
махсус сув ичирилади. Буларнинг барчаси халқнинг узук 
билан боғлиқ мифологик, фетишистик ва магик қарашларини 
ўзида ифода этади. 
Хуллас, олис ўтмишда аждодларимизнинг сув билан боғлиқ 
бундай дастлабки тажрибалари ва тасаввурлари уларга 
нисбатан ҳозирги муносабатларнинг шаклланишида ўзига 
хос асос вазифасини ўтаган. Ўзбек халқ эртакларида сув ва 
оловга эътиқод қадимдан шаклланган бўлиб, ҳамон давом этиб 
келаётир. 

Download 2,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   112   113   114   115   116   117   118   119   ...   191




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish