Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бобур номидаги Андижон Давлат университети

ЎЗБЕКИСТОНДА ҚАЙТА ҚУРИШ ВА МИЛЛИЙ УЙҒОНИШНИНГ ЯНГИ ДАВРИДАГИ СИЁСИЙ ҚАТАҒОН. «ПАХТА ИШИ», «ЎЗБЕКЛАР ИШИ»
РЕЖА.

1. 
   Ўзбекистонда 80-йилларда қатағоннинг навбатдаги янги босқичи ва унинг сабаблари.
   
2. 
   “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши”, “Кадрлар десанти” ва уларнинг фожиалари.
   
3. 
   Истиқлол ва 80-йилларда қатағон қилинганларни реабилитация қилиниши. Шароф Рашидов номини тикланиши.
   

1.Ўзбекистонда 80-йилларда қатағоннинг навбатдаги янги босқичи ва унинг сабаблари.
Мазкур мавзуни талабаларга тушунтириш ва уларда бу соҳада билим шакллантириш учун асосий манба ва материал сифатида Президентимиз И.А.Каримовнинг қатор нутқ, мақола ва асарларида совет империяси даврида Ўзбекистон ва унинг халқи мустамлакачилик сиртмоғида яшаган, вақти-вақти билан турли хил сиёсий, мафкуравий айбларни ниқоб қилиб қўллаган қатағон сиёсатнинг моҳиятини очиб бериш зарур. Бунда юртбошимизнинг айбсиз қатағон қурбонларини реабилитация қилишдаги хизматларини таъкидлаб ўтиш лозим.
Шунингдек, Республикадаги «Ўзбекистон овози», «Халқ сўзи», «Ҳуррият» газеталари, «Шарқ юлдузи», «Фан ва турмуш», «Мулоқот», «Жамият ва бошқарув» журналларида эълон этилган мақолалардан ҳам фойдаланиш лозим.
Асосий манбалар сифатида 2003 йили «Академия» нашриётидан чиққан Алишер Азизхўжаевнинг «Чин ўзбек иши» китобидан, 2004 йили «Андижон нашриёт-матбаа» очиқ акциядорлик жамияти чоп этган Рустамбек Шамсутдинов ва Шоди Каримовнинг «Ўзбекистон тарихидан материаллар» (Учинчи китобнинг) 597-607-бетларидаги матнлардан фойдаланишни тавсия этамиз. Шунингдек, 2007 йил августида «Ҳуррият»да эълон қилинган Хабибулло Олимжоновнинг «Доҳийлар ва иблислар ёки «Пахта иши», «Ўзбеклар иши» кампаниясини ким бошлаб ким тугатгани бу сўнгги қатағон миллат бошига қандай кулфатлар солгани тўғрисидаги эслов» номли мақола ҳам диққатга сазовордир.
Қатағонликнинг навбатдаги янги босқичи 80-йилларга тўғри келади. Бу қатағонлик компартия ва советлар ҳукуматининг яна бир навбатдаги найранги бўлиб, «ўзбек иши», «пахта иши», «ўзбек мафияси», «қўшиб ёзиш» каби изоҳли луғатимизга мустамлакачилар томонидан киритилган янги сўзлар билан боғлиқ. Бу «иш» аслида 80-йилларда Ўзбекистон Давлат Хавфсизлик Қўмитаси (ДХҚ)нинг раиси бўлиб ишлаган армани миллатига мансуб Мелкумов билан Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетнинг биринчи котиби Шароф Рашидов ўртасидаги ўзаро келишмовчиликдан чиққанига алоҳида урғу бериш керак.
Бундан ташқари «Пахта иши», «Қўшиб ёзишлар» масаласи аслида 1983 йили бошланган, бунда ўша вақтда республиканинг биринчи раҳбари Иномжон Усмонхўжаевнинг Марказдан Ўзбекистонга кадрлар билан «ёрдам бериш»ни сўраб қилган мурожаатидан сўнг бу иш авж олганини таъкидлаш керак.
Ўзбекистонга Марказдан келган «Кадрлар десанти»нинг халқимиз, ватанимиз бошига солган кулфатларини очиб ташлаш керак. Фақат прокуратура соҳаси бўйича Ўзбекистонга ташланган бу «социалистик десант»нинг сони 100 дан ортиқ эди. Деярли барча областлар прокурорлари ва ҳатто Тошкент шаҳар прокурори ўша «десантчи»лардан қўйилди. Кейинчалик район прокурорлари лавозимига улардан қўйилди.
Ички ишлар вазирлиги таркибида 27 бошқарма ва бўлимдан бор-йўғи иккитасигина ўзбек бошқарган. У ҳам бўлса хўжалик ва тиббиёт бошқармалари эди.¹ бундай ҳолатни партия органларида райком котиблари «десантчи»лардан қўйилди.
«Ўзбеклар иши», «пахта иши» бўйича қанча одамларнинг қамоққа олинганлиги тўғрисида турлича маълумотларбор. Баъзи манбаларда 22 минг, бошқасида 30 минг, ҳатто 48 минг одам ҳибсга олинганлиги кўрсатилган.
И.Усмонхўжаев республикада қўшиб ёзиш ва порахўрлик авж олиб кетганлиги туфайли 23 минг киши қамоққа олингани мақталиб айтган эди. Комфирқанинг қўғирчоқ, итоаткор раҳбари И.Усмонхўжаев УзКП Мкнинг IV пленумида сўзлаб «1986 йилда раҳбар ҳодимларидан салкам 750 киши, шу жумладан 8 обком секретари, район, шаҳар партия комитетларининг 10 секретари. Шаҳар ва район ижроия комитетларининг 40 раиси, министрлар ва идораларнинг 18 раҳбарини алмаштирилганлиги билан кўкрак керган эди.
Инсонийлик қиёфасини йўқотган Гдлян бошлиқ ваҳшийлар гуруҳи маҳбусларни сўроқ қилиш давомида ҳатто фашистлар ҳам етти ухлаб тушига кирмаган даҳшатли. Энг қалтис ва таъсирли усулларни ишга солганларини мисоллар билан фош этиш керак. Булар тингловчиларда ўша қатағоннинг ташкилотчиларига ва ижрочиларига нисбатан нафрат уйғотади, уларда мустақиллик берган эркинлик, озодлик. Тинч-фаровон ҳаётга шукур қилиш туйғусини шакллантиришга хизмат қилади.
Ўзбекистон КП МК биринчи котиби Р.Н.Нишоновдан иқтибос келтириб. Ўзбекистон тақдири, миллат ва халқ тақдири унинг қўлига ишониб топширилган мамлакатнинг биринчи одами қандай разиллик, қабихликка борганини очиб ташлаш керак. Бу билан «Ўзбекистон иши» Москванинг топшириғи ва кўргазмаси билан амалга оширилган бўлсада, унинг асосий жаҳолат изи ва ўзаги Ўзбекистоннинг ўзида бўлганлигини аниқ исботлаб бериш мумкин бўлади. Бу ўринда шоир Султон Акбарийнинг «Қатағон» достонидан мана бу мисраларни келтириш мумкин:
Миллатчи дедилар сайроқ қушни,
Патриот дедилар ватанфурушни.
Феодал дедилар қизил чўлни.
Пролетар дедилар қулни.
Пантуркист дедилар туғма сўзни
Марксист дедилар ола кўзни.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов: «Ўзбекистон жамоатчилиги ўзининг энг яқин тарихидаги Горбачёв, Лигачёв командаси халқни жиловда тутиб туриш, Унинг ўсиб келаётган милий ва сиёсий онгни бўғиш ниятида «пахта иши», «ўзбеклар иши» деб аталмиш туҳматларни тўқиб чиқарган, биз ўзбекларга турли-туман шармандали тамғалар ёпиштирилган фожеали сақифаларни ҳеч қачон унутмайди»¹ деган эди.
Ҳуллас, Ватанимиз ўтмишининг совет салтанати даври. Ҳусусан 80-йиллардаги қатағонлик йиллари дардли, аламли ва мотамсаро воқеаларга тўла халқимизнинг миллат сифатида қадди букилган, хўрланган ва оёқости қилинган давридир. Келажакдан умиди бўлган инсон ва миллат сифатида яшайман деган авлодларимиз тарихимизнинг яқин ўтмишидаги аччиқ сабоқларидан ҳаётий ҳулосалар чиқармоқлари ҳам қарз, ҳам фарздир.
50-йиллардаги катагонлик 60-йилларда хам давом этди, Таникли олим А.Азизхужаев «Хозирга кадар тарихчиларимиз, жамиятшуносларимизнинг эътиборидан четда колиб келаётган, турли миш-мишлар уровида колган мухим вокеаларга» диккатни жалб этади³³.
Бу вокеа 1969 йил апрелида юз берган «Пахтакор» фут­бол командаси билан Москванинг «Торпедо»си ўртасида ўйин булиб, бунда «Пахтакор» мағлубиятга учрайди. Ўша вақтда ҳамма сохаларда бўлганидек спорт сохасида хам Марказ миллий республикаларни очик-ошкора камситарди. Устига устак хакам бу ўйинда адолатсизлик қилади. Аламга тўлган ёшларнинг бир қисми стадиондан чиқиб Навоий кўчасидаги ва Ком­сомол кўли атрофидаги дўконлар ойналарига тош отишади, автомобилларга шикаст етказишади, кўчада кетаётган аёлларга тегажовлик қилишади. Ўшанда атайин уюштирилмаган, аввалдан режалаштирилмаган ва аксарият қисми балоғатга етмаган ўсмирларнинг бебошлиги миллатчиликка йўйилди ва бу воқеаларга миллатчилик тамғасини босишга уринувчилар кўпайиб кетади. Кремлдагиларга яхши кўриниш учун кўплаб мажлислар ва йиғилишлар ўтказилди, «пашшадан фил ясалди». Шу вақтдаги идеология секретари Р.Н.Нишоновнинг тутган позицияси «Чин ўзбек иши»да шундай тавсифланган: «Рафиқ Нишоновичнинг вазифаси «оғир» эди. Аввало у, Марказнинг Тошкентдаги вакиллари кўзига яхши кўриниши, демак, бўлиб ўтган ходисаларга «партиявий, синфий нуқтаи назардан бахо бериб, миллатчилик илдизига болта уришда» ўз ташаббускорлигини намойиш этиши лозим эди. Бирок «рес­публикада миллатчилик барк уряпти» деган гапни Марказ ол- дида тан олиш идеология секретари сифатида унинг такдирини бир зумда хал қилишга олиб келишини хам Нишонов яхши биларди. Демак, икки фронт бўйлаб ҳаракат қилиш, иложи бўлса, бир ўқ билан икки қуён овлаш керак эди.
Р.Нишонов худди шу йўлни тутди.
...Р.Нишонов «миллатчиликка карши кураш»га шу кадар берилиб кетдики, унинг имзоси билан қабул килинган хужжатларда «уч-тўрт ўспириннинг бебошлиги миллатчиликнинг олий кўриниши-шовинизм сифатида бахоланди»³⁴.
Ўзбекистон ССР Олий Судининг раиси С.Пўлатхужаев, «катта оғалар»нинг ноғорасига ўйнамай, «Пахтакор»даги воқеа иштирокчиларининг қилмишига сиёсий айб ёпиштиришдан бош тортди ва у қўлга тушганларга нисбатан конун доирасида, адолатли ҳукм чиқарди.
Тез орада Марказ Ўзбекистонга ўнлаб терговчиларни юборди бу ерда навбатдаги «тозалов» ўтказилди. 1975 йилнинг Ўзбекистон Олий суди, вилоят ва район судлари тизимидаги ўттиздан ортик рахбар қамоққа олинди. ЎзССР Олий Суди раиси С.Х.Пўлатхужаев 10 йилга, унинг ўринбосари М. Сиддиқов 9 йилга, Олий Суд аъзолари Д. Сулаймонов 15 йилга, Т.Умаров 8 йилга, Т.Абдуллаев 15 йилга, Бухоро ви­лоят суди раиси М.Рахимов 6 йилга, Тошкент шахар суди раи­си А.Муталов 10 йилга, унинг ўринбосарлари С.Дадажонов 9 йилга, Хоразм вилоят суди раиси Б.Раззоков 10 йилга озодликдан махрум қилиндилар.¹
Қатағонликнинг навбатдаги янги босқичи 80-йилларга тўғри келди. Бу қатағонлик советлар ҳукуматининг яна бир навбатдаги найранги бўлиб, «ўзбек иши», «пахта иши», «ўз­бек мафияси», «қўшиб ёзиш» каби изохли луғатимизга мустамлакачилар томонидан киритилган янги сўзлар билан боглик- «Узбек иши,-деб ёзади Уткир Хошимов,-30 ва 50- йиллардагй қатағонлариинг мантиқий давомидир. Шўро сиёсати хар 10-15 йилда калла олиб турмаса кўнгли жойига тушмаган. Тўғри, уша пайтлар Ўзбекистонда қўшиб ёзишлар, порахўрликлар бўлган. Буни инкор қилмаймиз. Аммо бундай харакатлар бутун собик Иттифокда авж олган эди. Ундай булса, нима учун марказ айни Ўзбекистонни танлади, деган савол туғилади. Бунинг сабаби оддий. Биз анчагина лоқайдмиз, дарров қовуша қолмаймиз»^{35 36}.