Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

 
5.16. Газни одоризация қилиш 
Табиий газ олтингугуртдан тозалангандан кейин рангга ҳам 
ҳидга ҳам эга бўлмайди. Шунинг учун газ чиқиб кетганда уни билиш 
жуда қийин бўлади. Ташиш ва газдан фойдаланишни хавфсизлигини 
таъминлаш учун махсус кескин (ўткир) ва ѐқимсиз ҳид билан 
одоризация (ҳидлантирилади) қилинади. Шунинг учун газнинг 
таркибига одорантлар киритилади ва унга қуйидаги талаблар 
қўйилади. Одорантлар билан биргаликда ѐнган маҳсулотлар 
физиологик жиҳатдан зарарсиз бўлишга етарлича эгувчан паст 
ҳароратда қайнаш коррозияни чақирмаслиги, газ билан ўзаро 
кимѐвий реакцияланиш, сувли ва углеводородлар ютилувчан, 
хонада жойлашганда нарсаларга ѐки тўпроққа кучли ютилиши 
керак. Одорантларнинг баҳоси юқори бўлмаслиги керак
Бундай талабларга этилмеркантин кўпроқ жавоб беради, лекин 
фойдаланишда мавжуд бўлган камчиликлари ҳисобга олинади. У 
захарлилиги томонидан олтингугуртдан қолишмайди. Шунинг учун 
газ қайта ишлашга кетаѐтганда, меркаптандан тозалаш олиб 
борилади, меркаптанни оксидлари билан кимѐвий ўзаро 
реакцияланади, шунинг эвазига ташишда одорланган газнинг ҳиди 
секин – аста кучсизланади.
Бундан 
ташқари 
этилмеркаптан 
сифатида 
сулфон, 
метилмеркаптан, пропилмеркаптан, калодарант, пенталарам ва 
бошқалардан фойдаланилади. Одорант сифатида юқори даражадаги 
олтингугуртдан ва олтингугуртли бирикмалардан тозаланган табиий 
газнинг 
меркаптанли 
аралашмалари 
қўлланилади. 
Газни 
одорозасиялаш газ узатманинг бош иншоотида ва газ тақсимлаш 
станцияларида олиб борилади. Газдаги одорантнинг буғларини 
концентрацияси шундай бўлиши керакки, газнинг ҳажмий 
концентрациясини ҳидини кескин сезилиши ва портлашнинг энг 
қуйи остонасининг 1/5 нисбатидан ошмаслиги керак..
Этилмеркаптаннинг сарфини ўртача йиллик меѐри 1000 м3 

---

226 
газда 16 граммни ташкил қилади. Ёз мавсумида одорантнинг сарфи 
тахминан қиш мавсумига нисбатан 2 марта кам сарфланади. Газнинг 
оқимида одорант қўшиб берадиган қурилмага одоризатор деб 
аталади. Одоризаторлар қўлланилишига мувофиқ томчили, 
буғлантиргичли, барботажли ва полуавтоматик турларга бўлинади.
Газ узатмасига одорант томчили одоризатор ѐрдамида 
томчилар ѐки жуда юпқа оқим орқали киргизилади (5.32-расм). 
Диафрагма билан ҳосил қилинадиган босимлар фарқи ҳисобига 
одоризатор ҳаракатга келтирилади. Одорант пўкакли камерадан 
диафрагма орқали ўтади, назорат қилинадиган шиша ва қувурча 
орқали газ узатмага кириб келади.
Камерадаги пўкак ѐрдамида доимий сатҳ сақланиб турилади. 
Одорантнинг 
сарфини 
диафрагмани 
алмаштириш 
орқали 
ўзгартириш мумкин.Энг кўп қўлланиладиган одорантларга 
буғлантиргичли (пиликли) ва барботажли (сувга буғ аралаштириш) 
одоризаторлар қўлланилади. 
Буғлатгичли одоризаторларнинг ишлаш тартибини кўриб 
(5.33-расм) чиқамиз. Одорант билан биргаликда қисман фланелли 
йўлакча ботирилади. Одорант билан фланелли йўлакчанинг 
оралиғидаги юза усти орқали газ ўтади ва одорант билан тўйинади. 
Резервуар қиздиргич билан таъминланган. Одорантнинг ҳарорати 
буғлантиргичнинг жадаллигига боғлиқ бўлганлиги учун одоризация 
қилиш даражаси иссиқлик ростлагич ѐрдамида ушлаб турилади.