Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисолиёт институти

2-кейс
Юпқа қаватли қуѐш батареяларини ишлаб чиқариш учун микроскоп
танлаш.
Ўзбекистонда бир йилда қуѐшли вақт шимолда 2000 соат, жанубда эса 
3000 соатдан кўпроқ бўлганлиги сабабли, Ўзбекистонда кўп йиллардан бери 
қуѐш энергетикаси сохасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Қуѐш энергетикаси панелларини ишлаб чиқариш сифатини назорат 
қилиш замонавий лабораториясига юзаларнинг хажмий тасвирларини олиш 
учун микроскоп харид қилиш зарур. Юпқа пленкаларнинг юзасини ва юпқа 
пленкали қуѐш батареяларнинг наноқопламаларининг мустахкамлигини 
назорат қилишучун харид қилинадиган микроскоп турини танлаб олинг.
Танланган микроскоп ѐрдамида монокристалл ва поликристалл 
батареяларни тадқиқ қилиш мумкинми?
Кейснинг ечиш учун қуйидагилар талаб этилади:
1) қуѐш батареялари турлари ва ишлаш принциплари тўғрисида 
таъсуротга эга бўлиш керак; 
2) 
наноқопламалармустахкамлигинингоптикваэлектрон 
114

---

микроскопиясининг турли хил маълумотларидан олиниши мумкин бўлган 
ахборот турларини билиш.
Қуѐш батареяларининг ишлаш принципи 
Фотоэффектнинг мазмуни қуѐш энергиясини доимий токга
ўзгартиришга асосланган. Баъзи бир моддаларнинг (мисол учун 
кремнийнинг) электронлари қуѐш нурларининг энергиясини ютиш 
қобилиятига эга, ўз орбиталларини ташлаб йўналувчи оқим – фототокни 
хосил қилади. Бу эффектни хосил қилиш учун махсус моддалар – р- ва n-
ўтказувчанликли ярим ўтказгичлар қўлланилади. N-ўтказувчанлик моддадаги 
электронларнинг ортиқча миқдорини ифодалайди, р- эса тегишли равишда 
уларнинг етишмовчилигини ифодалайди. Фотоэлементни хосил қилиш учун, 
электрон батареяга ўхшашликни хосил қиладиган,иккита яримўтказгич керак 
бўлади, бунда катод ўрнида n-яримўтказгич анод ўрнида эса р-яримўтказгич 
бўлади. Тушаѐтган нурлар таъсирида n-ўтказгич (структуранинг тепа 
қисмида жойлашган бўлади) электронлари р-қаватга ўтади, натижада 
электронларнинг йўналтирилган оқими вужудга келади. Бу каби тизим, унинг 
ишлаши кимѐвий таъсирлашувга боғлиқ бўлмаганлиги ва натижада 
материалнинг емирилиши бўлмаганлиги сабабли нихоятда узоқ вақт 
мобайнида ишлаши мумкин.