|
Намуна яратиш учун ўртача харажатларни ҳисоблаш, минг сўм
Базис давр
Жорий давр
Намуналар
Ишл
аб
чиқар
илган
намун
алар
сони,
n
0
Намунал
арни иш-
лаб чиқа-
ришга
бўлган
умумий
харажатла
р, Х
0
Битта
намуна
ни
ишлаб
чиқари
ш
хаража
тлари
0
0
0
n
Х
Х
i
Ишлаб
чиқарил-
ган
намунала
р сони, n
1
Намун
аларни
ишлаб
чиқариш
га
бўлган
умумий
ха-
ражатла
р, Х
1
Бит
та
намун
ани
ишла
б чи-
қари
ш
хараж
атлар
и
1
1
1
n
Х
Х
i
1
120
193 600
1 613
200
351000
1755
2
80
246 400
3 080
50
189 000
3780
Жами
200
440 000
2 200
250
540 000
2 160
323
Демак, битта намунани ишлаб чиқариш бўйича ўртача
харажатларнинг ўзгаришига ички ишлаб чиқариш ва тузилмавий
омиллар ўз таъсирини ўтказади.
Намуналарни ишлаб чиқаришга бўлган ўртача харажатларни
(
i
Х
) қуйидагича ифодалаш мумкин:
∑
n
i
i
i
i
d
Х
Х
1
. (7.10)
Кейинчалик таҳлил учун ўзгарувчан таркиб (
∑
∑
0
0
1
1
0
1
i
i
i
i
i
i
ут
d
Х
d
Х
Х
Х
I
),
доимий таркиб (
∑
∑
1
0
1
1
i
i
i
i
дт
d
Х
d
Х
I
) ва тузилмавий силжишларнинг таъсири
(
∑
∑
1
0
1
0
i
i
i
i
туз
d
Х
d
Х
I
) индекслари тизимидан фойдаланамиз (12.2.2-жадвал).
12.2.2-жадвал
Молиялаштириш манбалари бўйича технологик, маркетинг ва
ташкилий инновацияларга харажатлар, млрд.сўм
(2010-2016 йиллар)
Йиллар
Кўрсаткичлар
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Технологик,
маркетинг
ва
ташкилий
инновацияларга
харажатлар
264,4 372,6
311,9 4634,2 3757,4 5528,3 2571,4
Шу
жумладан
молиялаштириш
манбалари бўйича:
Ташкилотнинг
ўз
маблағлари
184,3 263,2
213,4 2501,5 1381,5 1251,8 1180,0
Хорижий капитал
48,3 24,9
39,9 1228,7 32,3 156,6
314,9
Тижорат
банклари
кредитлари
30,0 63,7
26,8 533,5 262,5 280,1 157,3
Бошқа маблағлар
1,8
20,9
31,7
370,6 2081,0 3839,7 919,1
324
2010 йилда инновациялар асосан ташкилотнинг ўз маблағлари
ҳисобидан (69,7 фоизи) молиялаштирилган. 2014 йилдан бошқа
маблағлар ҳиссаси (55,4 фоиз) ошган. 2016 йилда ташкилотнинг ўз
маблағлари ҳисобидан молиялаштириш 2010 йилга нисбатан 6,4
баробар ошган (12.2.3-жадвал).
12.2.3-жадвал
Фаолият тури бўйича технологик, маркетинг ва ташкилий
инновацияларга харажатлар, млн. сўм
Йиллар
Кўрсаткич
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Қишлоқ,
ўрмон
ва
балиқ
хўжалиги
46,8 34,5 119,7
942,7
3988,2 1841,9
1751,7
8144,3
12.3. Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар
фаолиятига бўлган харажатларни ҳисоблаш усуллари
Ўзгармас таркиб индекси айрим намуналар бўйича харажатлар
ўзгаришининг умумий ўртача харажатлар ўзгаришига таъсирини
кўрсатади:
133
,
1
1906
2160
1
0
1
1
∑
∑
i
i
i
i
дт
d
Х
d
Х
I
ёки 113,3%.
Ҳисоб даври даражасидаги, битта намунани ишлаб чиқаришга
бўлган харажатларнинг ўзгариши умумий ўртача харажатларнинг
254 минг сўмга ошишига олиб келиши мумкин эди. Аммо, жорий
даврда, битта намунани ишлаб чиқаришга бўлган юқори харажатли
намуналарнинг умумий ҳажмдаги улуши қисқарган.
Ишлаб чиқарилган намуналар сони тузилмасининг ўзгариши,
умумий ўртача харажатлар ўзгаришига қуйидагича таъсир этган:
∑
∑
1
0
1
0
i
i
i
i
туз
d
Х
d
Х
I
ёки
дт
ут
туз
I
I
I
.
Бизнинг мисолимизда:
325
12.3.1-жадвал
Намуналарни яратишга бўлган харажатлар индексларини
ҳисоблаш
Базис давр
Жорий давр
Ҳисоб кўрсаткичлари
Намун
алар
Битта
наму-
нага
бўл-
ган
ўрта-
ча
хара-
жат-
лар,
0
i
Х
Ишлаб
чиқа-
рилган
намуна-
ларнинг
умумий
ҳажмда-
ги
улуши,
ni
d
0
Битта
намун
ага
бўлга
н
ўртач
а
хараж
атлар,
1
i
Х
Ишлаб
чиқарил
-ган
намунал
арнинг
умумий
ҳажмдаг
и
улуши,
i
d
1
0
0
n
i
d
Х
1
1
d
Х
i
1
0
d
Х
i
1
1613 0,6
1755 0,8
968 1404 1290
2
3080 0,4
3780 0,2
1232 756 616
Жами 2200 1,0
2160 1,0
2200 2160 1906
866
,
0
2200
1906
туз
I
ёки 86,6%.
Бу дегани, тузилмавий силжишлар ҳисобига умумий ўртача
харажатлар 294 минг сўмга қисқарган.
Шундай қилиб, битта намунани ишлаб чиқаришга бўлган
умумий ўртача харажатларнинг ўзгариши қуйидагига тенг:
(+ 254) + (- 294) = - 40 минг сўм.
Харидор, инновациявий маҳсулот харид қилиши билан, ўз
моддий-техника базасини, ишлаб чиқариш ва бошқарув техноло-
гиясини такомиллаштиради. У инновациявий маҳсулотларни харид
қилиш, уларни ташиш, ўзлаштириш ва ҳоказо харажатларни ўз
бўйнига олади.
Янги (инновациявий) маҳсулотлардан фойдаланишга бўлган
харажатлар самарадорлигини, қуйидаги кўрсаткичларни таҳлил
қилган ҳолда бошқариш мумкин:
¾ инновацияларни ўзлаштириш харажатлари;
326
¾ маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишга бўлган умумий
харажатлар;
¾ инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган
маҳсулотни сотишдан олинган тушум;
¾ инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган
маҳсулотни сотишдан олинган фойда;
¾ барча маҳсулотни сотишдан олинган тушум;
¾ номоддий активлар қиймати (давр учун ўртача);
¾ асосий фондларнинг қиймати (давр учун ўртача);
¾ соф фойда;
¾ ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони.
Юқорида келтирилган кўрсаткичлар, омилли индекс таҳлилини
амалга ошириш учун – ўзаро боғлиқ омиллар тизимини барпо
этишга ёрдам беради:
¾ савдо ҳажмининг бир бирлигига бўлган харажатлар;
¾ маҳсулотни сотишдан олинган фойда;
¾ соф фойда.
Қуйидаги шартли белгилашларни киритамиз:
Х – сотилган маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатлари;
ОТ – бутун маҳсулотни сотишдан олинган тушум;
ИЎХ – инновацияларни ўзлаштириш харажатлари;
ИМТ – инновацияларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган
маҳсулотларни сотишдан олинган тушум;
МФ – маҳсулотни сотишдан олинган фойда;
ЯМФ – янги маҳсулотни сотишдан олинган фойда;
НА – номоддий активлар қиймати;
НА/АФ – номоддий активлар ва асосий фондлар нисбати
коэффициенти;
Х/ОТ – савдо ҳажмининг бир бирлигига тўғри келадиган
харажатлар;
СФ – соф фойда.
Инновацияларни
ўзлаштиришга
бўлган
харажатларнинг
самарадорлиги қуйидагиларда намоён бўлади:
327
¾ маҳсулот таннархининг пасайиши;
¾ меҳнатнинг фонд билан қуролланишининг ўсиши;
¾ меҳнат унумдорлигининг ўсиши;
¾ маҳсулотни сотиш ҳажмининг ошиши;
¾ сотувлар рентабеллиги ва бошқа ишлаб чиқариш ҳамда
молиявий кўрсаткичларнинг ўсиши.
Инновацияларни
ўзлаштиришнинг
маҳсулот
таннархига
таъсирини таҳлил этиш учун, натижавий кўрсаткичи сифатида
савдо ҳажмининг бир бирлигига тўғри келадиган харажатлар
(З/ВР)ни оламиз. Инновацияларни ўзлаштириш харажатларининг
савдо ҳажмининг бир бирлигига таъсирини таҳлил этиш
имкониятини қуйидаги модел беради:
ОТ
ИМТ
ИУХ
Х
ИМТ
ИУХ
ОТ
Х
, (12.3)
Бу ерда:
ИМТ
ИУХ
инновацияларни ўзлаштириш харажатларининг, уларни
қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига
нисбати;
ИУХ
Х
харажатларни, маҳсулот таннархига киритиладиган
бошқа харажатлар ҳисобига ошиши коэффициенти;
ОТ
ИМТ
Янги
маҳсулотдан
тушган
тушумнинг,
умумий
тушумдаги улуши.
Инновацияларни ўзлаштириш учун билим, тажриба ва бошқа
номоддий активлар зарур.
Янги техника ёки технологияни қўллаган ҳолда ишлаб
чиқарилган маҳсулотни сотишдан олинган фойданинг, номоддий
активларнинг ўртача йиллик қийматига таъсири, номоддий
активлар рентабеллигини тавсифлайди:
А
Н
ЯМФ
R
HA
(7.12)
Бу ерда:
НА
R
– инновацияларни ўзлаштиришдаги номоддий
активлар рентабеллиги.
Номоддий активлар рентабеллигининг маҳсулот сотишдан
олинадиган фойдага таъсирини, қуйидаги модел акс эттиради:
328
ОТ
ЯМФ
МФ
ОТ
ИМТ
ИМТ
А
Н
А
Н
ЯМФ
МФ
, (12.4)
Бу ерда:
ИМТ
А
Н
сотилган маҳсулот тушуми бир бирлигига тўғри
келадиган номоддий активларга бўлган эҳтиёж;
ЯМФ
МФ
бутун маҳсулотни сотишдан олинадиган фойдани
ошириш коэффициенти.
Номоддий активлар қийматини ходимларнинг ўртача рўйхат
бўйича сони билан солиштирган ҳолда, «номоддий активлар
Do'stlaringiz bilan baham: |
