Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Nazariya—bu kategoriya, tushunchalar, holatlar va printsishlarning 
kontseshtual birligi bulib, u hodisalarni xossalari, munosabatlari va qonuniyatli 
aloqalarini ochib beradi.
Nazariyalarda markaziy urinni tushunchalar egallaydi. 
Ularda fanning tajriba va yutuqlari tuplanadi va ular nazariyaning mazmunini 
belgilaydi. Nazariyani yaratish vositasi bu mavxumlashtirishlikdir. Chunki u konkret 
xolatlar va xodisalarni tashkil qilishda chegaralardan sakrab utishga yo‘l beradi. 
Sotsiologiyada 
nazariyani 
turli 
darajasini 
ajratib 
kursatish 
mumkin: 
umumsotsiologik nazariyalar jamiyatni yaxlit qamrab oladigan muammolarni hal qiladi. 
Masalan, jamiyatni rivojlanish davrlari va strukturasi, uni faoliyat qonunlari va 
boshqalar. 
Maxsus nazariyalar sotsiologiyaning ob'ektini muhim tomonlarini o‘rganadi. 
sotsial struktura nazariyasi, o‘zaro ta'sir nazariyasi, institutlar nazariyasi va hokozolar 
maxsus soxalar sifatida shakllandilar. Maxsus nazariya yoki o‘rta daraja nazariyasi 
tushunchasini fanga R. Merton joriy etgan. 
O‘rta daraja nazariyasi sotsial tizimlarning ummiy nazariyasini sotsial hatti-
xarakatning tashkil etilishning umumiyligiga mahsus kuzatilayotgan turlari bilan 
bog‘lashi kerak. Bu nazariyalar mavhum tushunchalardan foydalanadilar, lekin ular 
kupincha faktlar bilan bog‘liqdirlar va bitirish tadqiqotlar asosida shakllanadilar. 
Shuningdek, xususiy nazariyalarni ham ajratib ko‘rsatish mumkin va ular sotsial 
jarayonlar quyidagi empirik ma'lumotlar bilan ko‘prok bog‘langanlar. Bunday 
nazariyalar deb ko‘yidagilarni aytamiz: hramli fe'l-atvor, referent guruhlar nazariyasi, 
kichik guruhlar nazariyasi va boshqalar. 
Bu nazariyalar inson fe'l-atvorining mustahkam mexanizmlarini har xil sharoit va 
holatlarda ko‘rinishni aniqlashga harakat qiladilar. Nafaqat axloqli nazariyalar balki 
faoliyatning turli hil turlari nazariyalari: mehnat munosabatlari, qadriyatli moslashni 
shakllantirish, tashkil qilish va boshqarish. 

---

35 
Empirik tadqiqotlar sotsiologiyaning muhim komponenti hisoblanadi. Dastlabki 
empirik tadqiqotlar XVII asrdayoq o‘tkazilgan edi, lekin faqatgina XX asrning birinchi 
choragidan AQShda ommaviy ravishda o‘rin oladi. 
Empirik tadqiqotlar tajribali bilishni anglatadi. Ular sotsial guruhlar, individlar, 
tashkilotlar, muammolarni bevosita o‘rganishni o‘zining asosiy maqsadi deb 
hisoblaydilar. 
Empirik 
sotsiologik 
tadqiqotlarning 
ob'ekti—bu 
ijtimoiy 
hayotning 
mikrojarayonlari, insonlarning harakatlari, tafakkur tarzi, fikri va munosabatlaridir. 
Empirik tadqiqotlarlarni sotsiologik fanning muhim bir bulagi sifatida empirizm 
kontseptsiyasi bilan solishtirish mumkin emas, chunki empirizm kontseptsiya sifatida 
nazariy sotsiologik bilimlarni tuliq inkor etadi. Empirizm xissiy idrokni bevositaligini 
fanning asosi deb hisoblaydi. 
Empirik tadqiqotlarning vazifasi sezgilar maydoniga bilimlarni olib chiqishi emas, 
aksincha bu bilimlarni rivojlantirish, empirik faktlar yig‘ish, real jarayonlarni tadqiqot 
qilishligi bilan muammolarni kundalang ko‘yish va hal qilishlikdir. Empirik tadqiqotlar 
huddi boshqa fanlar ynlaetgan kabi bilimning ma'lum bir vositasi, davri va darajasidir. 
Empirik 
sotsiologiyaning 
ob'ekta 
mikrojarayonlar 
bulsa, 
predmet 
sifatida 
takomillanishning turli muammolari munosabatlar uyg‘unlashuvi, faoliyatning 
sermaq.sulligi, shahsning sotsial xususiyatlari turli xil institut va tashkilotlar namoyon 
bulishlari mumkin. Empirik sotsiologiyaning ob'eqti va predmetining hususiyati mahsus 
metodologiya va metodni ishlab chiqishni talab qiladi. Buni anglash esa birdan yuz 
bermadi. Dastlab empirik metodni ishlab chiqish aniqrogi sotsial jabhalar uchun tabiiy 
fanlarning metodlarini qayta ishlab chiqish g‘oyasi etarlidir degan fikrlar vujudga keldi 
va bu qayta ishlangan uslublar bilan empirik tadqiqotlarni muvaffaqiyatli utkazish 
mumkin degan hulosa paydo buldi. Ammo tez orada ma'lum buldiki, empirik 
tadqiqotlarni utkazish chog‘ida kuplab metodologik harakterga ega bulgan muammolar: 
sotsial faktning mohiyati, nazariy bilimning empirik ma'lumotlar bilan uzapo 
munosabatlari, surov, kuzatish va utkazilayotgan ma'lumotlarni tashkil qilish jarayonida 
sub'ektiv omilning roli kabilar paydo buldi. Sotsiologiyada bilimning sub'ektiv aslekti 
masalasi metodologik muammolarnnng eng markaziylaridan hisoblanadn. Empirik 
sotsiologiyaning tadqiqotida empirik metodlar: surov, kuzatish, hujjatlarni o‘rgannsh va 
eksperiment usullarn shakllanib joriy etildi. Bu metodlarning har birini hususiyati 
jarayonning tomonlarini huddi shu metod bilan taxlil qilishlik bilan belgilanadi. 
Masalan, eng ommabop metod — surov metodi asosan insonlarning sub'ektiv dunssiin: 
qarashlari, munosabat bildirishlar, juda tez rivojlanishlik va uzgaruvchanliklarga 
yunaltirilgandir. Bundan tashqari, sotsiolog tomonidan olingan ma'lumotlarga uning 
munosabat bildirishi, nntershretatsnl (tahlil qilishlik), tushunishi bilan tus beriladi. Shu 
tufayli esa empirik tadqiqotlar metodologiyasi shunday printsip va yunalishlar ishlab 
chiqilishi kerakki, u orqali empirik ma'lumotlarining ob'ektivligi va haqqoniyligi 
ta'minlansin, sotsiolog va respondent o‘zaro harakatlarining murakkab aspektlari tuliq 
majmuasini nazarda tutadigan tadqiqot vositalari, mantiliy masalalari va davri 
muammolarni hal qilsin. 
Shunday qilib, empirik sotsiologiya bu bilimning yirik bir sohasidir-u uzining 
tarkibida empirik metodlar bilan bir qatorda metodologiya, ma'lumotlar tamini va 
empirik ma'lumotlarni qayta ishlash sistemasini uzida mujassamlashtiradi. Shu sababli 

---

36 
empirik tadqiqotlar odatda har hil mutahassislikning tadqiqotchilari: psixologlar, 
metodologlar, matematiklar jamoasining Uzaro hamkorligi ostida utkaziladi. 
Empirik tadqiqotlar asosan statistik ma'lumotlarga tayangan holda utkaziladi. 
Rivojlangan mamlakatlarda informatsion ta'minot empirik tadqiqrtning muhim manbasi 
hisoblanadi. 
Empirik tadqiqotlarning rivojlanishi uchun asosiy muammo — bu tehnik vositalar 
ta'minoti bilan bogliqdir, chunki tadqiqotlar natijalari hamda qayta ishlanishi zarur. 
Shuningdek, surov va kuzatish uchun ham ma'lum tehnik vositalar talab qilinadiki, 
shuning uchun empirik tadqiqotlar anchagina qimmat tadbir hisoblanadi.