Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

10.2. Қудуқ тубига таъсир этиш усулларининг қисқача 
тавсифи 
мундарижа 
Қудуқ тубига таъсир этишнинг кимѐвий усуллари асосан 
кислотали ишлов бериш билан боғлиқ. Бу усул хлорид
кислотанинг карбонат тоғ жинсларини эритишига асосланган 
бўлиб, масалан оҳактош учун қуйидаги реакция бажарилади: 
СаСО
3 
+ 2НСl=СаСl
2 
+ Н
2
О + СО
2
Реакция маҳсулотлари сувда яхши эрийди ва катламдан 
кудуққа олиниб ер юзасига кўтарилиш мумкин. 
Кислота ишлов бериш жараѐнида ҳам қудуқ девори билан,
ҳам ғовакли каналлар билан реакцияга киришади. Реакция 
натижасида ғовакли муҳит кенгайиши ва унинг лойқа карбонат 
жинслардан тозаланиши туфайли қудуқ маҳсулоти анчага ошади. 

---

87 
Ишлов беришда кислота концентрацияси ва унинг
сарфланиш миқдорига алоҳида аҳамият бериш керак. 
Қатлам шароитларига кўра ишлов беришда одатда 8-15%
НСl кислотаси қўлланилади. Шунингдек ҳар бир метр қатлам 
қалинлиги учун 0,6-1,2 м
3
эритма сарфланади.
Кислотали эритмага бир қатор реагентлар ҳам кўшилади. Бу 
реагентлар умумий тарзда «ингибиторлар», «стабилизаторлар» ва 
«интенсификаторлар» деб аталади. 
Ингибиторлар кислотанинг металл билан реакцияси 
натижасида занглашдан муҳофаза килиш мақсадида ишлатилади. 
Реакция натижасида темир оксиди чўкиндиси ҳосил 
қилинишининг олдини олиш мақсадида «стабилизаторлар» деб 
аталувчи бир қатор реагентлар кўшилади. 
Кислота билан тоғ жинси орасидаги реакция натижасида 
ҳосил бўлган маҳсулотларни қудуқдан ер юзасига кўтаришда 
кўмаклашувчи реагентлар «интенсификаторлар» деб аталади. 
Умуман, қудуққа кислотали ишлов беришнинг қуйидаги 
турлари мавжуд: 
1. кислотали ванна; 
2. оддий усулда кислотали ишлов бериш; 
3. катта босим таъсирида кислотали ишлов бериш; 
4. иссик кислотали ишлов бериш; 
5. гидромонитор узатгичлар ѐрдамида кислотали ишлов 
бериш. 
Қудуқ тубига таъсир этишнинг механик усулларига
қатламни гидравлик ѐриш, қудуқларни суюқлик-қум аралашмаси
ѐрдамида перфорация килиш ва қудуқларни торпедалаш усуллари 
киради. 
Қатламни гидравлик ѐриш катта босим таъсирида махсус 
суюқлик ҳайдаб қатламда дарзликлар ҳосил килиш ѐки мавжуд
дарзликларнинг диаметрини кенгайтиришдан иборат. 
Ҳосил бўлган дарзликлар беркилиб қолмаслиги учун 
қатламга суюқлик аралашмаси билан сараланган қум хайдалади. 
Қатламни 
гидравлик 
ѐриш 
қуйидаги 
босқичларда 
бажарилади: 

---

88 
1. Қатламда дарзликлар ҳосил қилиш учун қатламни ѐрувчи 
суюқлик ҳайдаш; 
2. Қум ташувчи суюқлик ҳайдаш; 
3. Қумни қатламга етказиш учун бостирувчи суюқлик 
ҳайдаш.
Ёpувчи суюқликнинг икки туpи мавжуд: углеводородли 
суюқлик ва сувли эpитмалаp. Булаpнинг биpинчиси нефть ва газ 
қудуқлаpи учун кўлланилса, иккинчиси қатлам босимини саклаш
мақсадида ишлатиладиган сув хайдовчи қудуқлаp учун 
қўлланилади. 
Қатламни гидpавлик ѐpишда ишлатиладиган қум қуйидаги 
талаблаpга жавоб беpиши кеpак; 
1. Юқоpи механик мустаҳкамликка эга бўлиш; 
2. Юқоpи ўтказувчанликни сақлаб туpиш; 
Қудуқлаpни гидpавлик ѐpишда одатда диаметpи 0.5 - 10мм 
бўлган кваpц қуми ишлатилади. 
Қатлам ѐpилганлигини ҳайдаладиган суюқлик миқдоpи ва 
ҳайдалиш босими оpасидаги боғлиқлик гpафигидан билиш мумкин 
(10.1 - расм).