Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

Ғайризўравонлик ахлоқшунослиги 
Инсоният тарихи мобайнида қадимда илгари сурилган ғоялар кейинчалик 
моҳиятан янгиланган, ўзгарган ҳолда яна майдонга чиқишини кузатиш мумкин. Бу 
ҳодиса Ахлоқ фалсафаси соҳасига ҳам тегишли. ХХ асрда юзага келган ва 
амалиётда муваффақиятга эришган ёвузликка қарши зўравонлик кўрсатмасдан 
курашиш - ғайризўравонлик ахлоқшунослиги ана шундай «янгиланган эски 
ғоя»лардан. 
Маълумки, ёвузликни йўқотиш, тўғрироғи, камайтириш, заифлаштириш 
барча даврларда ҳам асосий ахлоқий муаммо бўлиб келган. Қадимги дунёдаги ва 
Ўрта асрлардаги Шарқ мутафаккирлари ёвузликни кучсизлаштиришнинг йўли - 
1
Ўша манба, 192 –б. 
2
Ўша манба, 193 – б. 

---

109 
унга қарши ёвузлик билан жавоб бермаслик, деб билганлар. Бундай ёндашувни 
қадимги ҳиндлар ва хитойларда (йўга, жайнчилик, буддҳачилик, даочилик), 
насронийликдаги Исо алайҳиссалом даъватларида, мусулмонликдаги тасаввуф 
намояндаларида кўриш мумкин. Лекин бу даврларда ёвузликка ёвузлик билан 
жавоб бермасликни фақат сабр-тоқат, Худога ташлаб қўйиш орқали амалга 
ошириш мумкин деб билганлар. Агар ҳазрати Исо ўз умматларига «Ўнг юзингга 
урса, чап юзингни тут», деган бўлсалар, буюк мутасаввиф ва шоир, яссавия 
тариқатининг асосчиси Хожа Аҳмад Яссавий ўз ҳикматларидан бирида шундай деб 
ёзадилар: 
Золим агар жафо қилса, Аллоҳ, дегил, 
Илкинг очиб, дуо айлаб, бўйун сунгил.
1
Лекин аввалги даврлардаги бу қарашларнинг моҳияти чидам ва бардош 
билан чекланган бўлса, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида бошланган ҳамда ҳозирги 
пайтда муваффақиятли давом этаётган ёвузликка қарши зўравонлик кўрсатмаслик 
ана шу сабр-бардош, чидам орқали бўйсунишни эмас, балки курашишни тақозо 
этади. Ана шу янгиланган, моҳияти ўзгарган ахлоқий йўналишнинг ибтидосида 
ХIХ аср мутафаккири америкалик файласуф-ахлоқшунос Ҳенри Дэйвид Торо (1817 
- 1862) туради. Бу йўналиш доирасида ке-йинчалик, ХХ аср бошларида Лев 
Толстой (1828 - 1910), ке-йинроқ буюк ҳинд мутафаккири ва жамоат арбоби 
Моҳандис Карамчанд Ганди (1869 - 1948), америкалик руҳоний, файласуф, жамоат 
арбоби Мартин Лютер Кинг (1929 - 1968) сингари мутафаккирлар изланиш олиб 
бордилар. Шунингдек, АҚШдаги Альберт Айнштайн институти директори 
профессор Жин Шарп, Польша Фанлар академияси Фалсафа институти профессори 
Анжей Гжегорчик, Россия Фанлар академияси Фалсафа институти профессори 
Абдусалом Гусейнов сингари замондош олимларимиз ҳам мазкур йўналишда 
тадқиқотлар олиб бормоқдалар. 
Мазкур йўналиш асосчиси Торо ўзи ёқтирмаган америкача жамиятдан бош 
олиб чиқиб, 1845 йилнинг баҳоридан 1847 йилнинг кузигача Уолден кўли бўйида 
кулба қуриб, деҳқончилик билан шуғулланади. Кейинчалик шу тажриба асосида 
«Уолден ёки ўрмондаги ҳаёт» асарини ёзади. Бундан ташқари у «Фуқаровий 
итоатсизлик», «Массачусетдаги қулчилик» сингари мақола ва эсселарида ҳам 
ғайризўравонлик ахлоқшунослиги ғояларини илгари суради. Торо ҳаётда ҳам ана 
шу ғояларга амал қилади: солиқ тўлашдан бош тортади. Кунлардан бирида шаҳарга 
тушганида, уни солиқ тўламагани учун қамаб қўйишади. Кимдир унинг ўрнига 
солиқ суммасини тўлаб юборгандан кейингина Торони қамоқдан чиқаришади. У 
ўзининг бу хатти-ҳаракатини қуйидагича тушунтиради: «Менда, агар шундай 
имкониятим бўлган тақдирда ҳам, долларларимга одам сотиб олишларини ёки 
одамни ўлдириш учун милтиқ сотиб олишларини кузатиб туришга иштиёқ йўқ».
2
Мутафаккир қулдорлик ҳукм сураётган Америка Қўшма Штатлари ҳукумати билан 
1
Яссавий. Девони ҳикмат. Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт – матбаа бирлашмаси, 1992, 35 – б. 
2
Торо Г. Уолден или жизнь в песу. М., Наука, 1980. С. 416. 

---

110 
ҳар қандай алоқани узишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди ва бошқаларни ҳам 
шунга чақиради. 
Торо ғайризўравонлик инқилоби ғоясини ўртага ташлайди. Унинг фикрича, 
агар минглаб одамлар солиқ тўламаса, у зўравонлик ҳам, қонли чора ҳам 
ҳисобланмайди; аксинча, солиқ тўлаш давом этаверса, давлатга зўравонлик қилиш 
ва бегуноҳларнинг қонини тўкиш учун имкон берилган бўлади. Фуқаровий 
итоатсизликнинг зарур шартини файласуф, шундай қилиб, ҳамманинг солиқдан 
бош тортишида кўради. Кейинги босқич, Торонинг фикрига кўра, иш ташлаш, 
давлат 
хизматчиларининг ўз хизмат 
вазифаларини 
бажаришдан бош 
тортишларидир. Ана шунда тинчлик йўли билан, қонсиз инқилоб амалга ошади. 
Лекин мазкур босқичлардан аввал ҳар бир инсон ўзини ахлоқий жиҳатдан 
тайёрлаш босқичини бошдан кечириши, яъни ўз онги ва қалбида шахсий инқилоб 
қилиши зарур. Фақат юксак даражадаги ахлоқий тайёргарликкина пировард 
мақсадга кўнгилдагидек етказиши мумкин.
Биз аввалги бобда ахлоқий қарашларини кўриб ўтганимиз буюк рус 
ёзувчиси, мутафаккир Лев Толстойнинг ғайризўравонлик масаласига ёндашуви 
мазкур йўналишнинг асл моҳиятини очиб беришга кўмаклашади. Буни биз учун 
маълум маънода ноёб бўлган ҳужжатда – унинг ўзбек зиёлиси Убайдулла Хўжаев 
билан ёзишмасида кўришимиз мумкин. (Мазкур ёзишмани ушбу дарслик 
муаллифи ишлаган «Гулистон» журналида ўтган асрнинг 60-йиллари сўнггида чоп 
этишга уринишлар бўлган. Лекин «душманни жисман йўқ қилиш керак» деган 
ноинсоний большевикча мафкурага асосланган мустабид тузум цензураси ёвузлик 
қилган кимсага адашган инсон сифатида қарашни, унга меҳр-мурувват, муҳаббат 
кўрсатиш лозимлигини тарғиб этувчи ғайризўравонлик руҳидаги буюк рус 
мутафаккирининг мактубини эълон қилишни қатъиян тақиқлаб қўйган эди. Фақат 
мустақиллик берган эркинлик туфайли бу ёзишмани чоп этиш имкон туғилди). Ҳар 
иккала мактубни тўлиқ келтирамиз: