Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Абдулла Шер, Баҳодир Ҳусанов

АДАБИЁТЛАР 
1. 
Золотухина – Аболина Е.В. Сушность и функции марали // 
Современная этика, Март, М., - Ростов – на – Дону, 2003. 
2. 
Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика. М., Гардарики, 2004. 
3. 
Фромм Э. Человек для себя. Минск, Харвест, 2002.
4. 
Дробницкий О.Г. Проблема нравственности. М., Наука, 1977. 
5. 
Шер А. Шарқ фалсафаси ва экзистенциячилик. «Соғлом авлод учун» 
журнали, 1999, 1-сон. 
6. 
Словарь по этике. М., Политиздат, 1989. 
7. 
Шопенгауэр А. Свобода воли и нравственность. М., Республика, 1992. 
8. 
Ясперс К. Философская вера // Смысл и назначение истории. М., 
Политиздат, 1991. 
9. 
Виндельбанд В. О свободе воли. Минск – Москва, Харвест – АСТ, 
2000. 
АХЛОҚНИНГ МАЪНАВИЯТ ТИЗИМИДАГИ ЎРНИ 
 
Маънавият ҳақида умумий тушунча 
Мамлакатимиз мустақилликка эришганидан кейин дастлабки ўртага 
ташланган энг долзарб муаммолардан бири маънавият бўлди. Ҳозир ҳам бу 
муаммо жамиятимизнинг диққат марказида. Зеро, маънавиятсизликнинг ҳар қандай 
жамиятни таназзулга олиб бориши шак-шубҳасиздир. Шу муносабат билан 
маънавият ўзи нима-ю, у қандай келиб чиққан, деган масалага тўхталиб ўтмоқ 
ўринли. Бу масала эса бизни яна одамнинг пайдо бўлиши муаммосига мурожаат 
этишимизни тақозо қилади. 
Тангри инсоннинг жисмини лойдан - моддий материалдан яратгач, унга жон, 
руҳ ато этди. Энди инсон руҳ ва вужуднинг яхлитлиги сифатида фақат руҳдангина 
иборат фаришталардан улуғроқ мақомга эга бўлди. Руҳнинг вазифаси - вужудни 
бошқариш. Демак, одамда моддийликдан кўра руҳийлик-маънавийлик мантиқан 
бирламчи. Буни инсон сезгиларининг «моддийлик» ва «маънавийлик» нисбатида 
кўриш мумкин. Инсондаги беш сезгидан фақат иккитаси - бирор моддий нарсага 
тегиш ва бирор нарсанинг таъмини билиш орқали ҳис этишгина бевосита «моддий 
сезиш»га тааллуқли. Қолган уч сезги - кўриш, эшитиш, ҳид билиш эса муайян 
моддий нарсага тегмаган ҳолда, «маънавий сезиш» орқали у ҳақда тасаввурга эга 
бўлади. Бунинг устига аввалги икки сезгининг бири инсон жисмоний кучини 
қўллашда - қуриш, бузиш, жисмоний бошқаришда, иккинчиси инсон вужуди учун 
керак бўлган моддаларни овқат сифатида қабул қилишда зарур. Қолган уч сезги эса 
инсонга гўзалликни кўриш, уни хунукликдан фарқлашда, ёқимли товушдан 
ёқимсиз товушни , хушбўй ҳиддан бад-бўйликни ажратишда асқатади. Ҳар иккала 
тоифадаги сезгилар орқали ҳам инсон роҳатланади. Жисмоний меҳнатдан 
олинадиган роҳат ва гастрологик лаззат - бир томондан; гўзалликдан, ёқимли 
товушдан, хушбўйликдан олинадиган лаззат - иккинчи томондан. Ҳар иккала 
тоифа сезгилар «хизмат»ини фикр тарозусига солиб кўрадиган бўлсак, бунинг 

---

27 
устига «олтинчи сезги» - ақлнинг мавжудлигини ҳисобга олсак, «маънавий 
сезгилар» тош босиб кетади. Зеро, бу «қорин тўйдирмайдиган» сезгилар инсоннинг 
олий мавжудот эканини англатувчи белгилардир. Тўғри, инсон қорин тўйдириши 
керак, лекин у қорин тўйдириш учун яшамайди, балки яшаш учун қорин 
тўйдиради. Инсоний ҳаётнинг ҳайвоний ҳаётдан фарқи ҳам шунда. 
Айтилганлардан хулоса чиқарадиган бўлсак, уч «маънавий сезги» орқали 
олинадиган лаззат инсон ҳаётининг мазмуни - мақсад, икки «моддий сезги» эса ана 
шу мақсадни амалга ошириш йўлида восита. Ҳақиқий маънавий лаззатга эришиш, 
том маънода маънавиятли яшаш учун, табиийки, «восита-сезгилар» ҳам покиза, 
ҳаромдан йироқ бўлиши лозим. Зеро, нопок воситалар билан эришилган лаззат - 
маънавият эмас, у худди бир уюм гўнг – ахлат устида ўсган атиргул каби кишида 
афсус ҳиссини уйғотади. 
«Қорин фалсафаси»га асосланган, инсонни фақат қорни тўқ, бир хилда 
фикрловчи коммунистик жамоа аъзоси қилиб тарбиялашга уринган шўролар 
тузуми материализмни - моддиятчиликни илоҳийлаштириш баробарида 
маънавиятга етарли эътибор бермади, уни иккинчи даражали унсур деб ҳисоблади. 
Бизнинг ҳозирги эркин жамиятимиз эса, моддиятчиликнинг аҳамиятини инкор 
этмаган ҳолда, маънавиятчилик йўналишини устувор санаб, инсонни энг аввало, 
маънавиятли шахс, ўз фикрига, ўз сўзига, ўз эркига эга маънавий индивид, 
қолаверса, фуқаролик жамиятининг аъзоси эканини эътироф этади. Нафақат 
эътироф этади, балки ана шу йўналишда жуда катта ишларни амалга оширишни 
асосий вазифаси деб билади. Бу Республикамиз Президенти Ислом Каримовнинг 
машҳур нутқларидан бирида қисқа ва лўнда қилиб шундай ифодаланган: 
«Олдин одамларга моддий бойлик бериш, сўнгра маънавият тўғрисида ўйлаш 
керак, дейдиганлар ҳақ бўлмасалар керак. Маънавият - инсоннинг, халқнинг, 
жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир. У йўқ жойда ҳеч қачон бахт-саодат 
бўлмайди. Нафақат кўҳна тарих, балки янги тарих ҳам бунинг кўплаб мисолларини 
беради. 
Маънавиятни мустаҳкамлаш учун меҳнат ва маблағни аяш ўз келажагига 
болта уриш демакдир. Ватан ва жаҳон маданиятининг, адабиёт ва санъатнинг 
ютуқлари 
ҳар 
бир 
оилага 
етиб 
бориши 
учун, 
оиланинг 
моддий 
таъминланганлигидан қатъи назар, қулай шароитлар яратиш талаб этилади. 
Ижодий ходимларнинг маънавий кучига эркинлик бериш, уларга ҳар томонлама 
ёрдам кўрсатиш ҳам катта аҳамиятга эгадир».
1
Энди маънавиятнинг ҳаётда намоён бўлиши қандай рўй беради, у қандай 
соҳаларни ўз ичига олади, деган саволларга эътиборни қаратайлик. Бу борада 
ҳозирги пайтда турли хил қарашлар, фикрлар мавжуд. Зеро, маънавият қамровига 
кирадиган соҳалар жуда кўп ва хилма-хил. Шу боис фақат уларнинг энг 
асосийлари, яъни маънавиятнинг шоҳтомирлари бўлмиш унсур-соҳалар 
ҳақидагина гапириш мумкин. 
Улардан бири ва биринчиси - эзгулик; иккинчиси - гўзаллик; учинчиси - 
эътиқод, яъни ана шу эзгулик ва гўзалликнинг том маънодаги тимсоли бўлмиш 
Яратганга эътиқод. 
1
Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисодиёт, сиёсат, мафкура. Т., Ўзбекистон, 1996, 81-б. 

---

28 
Мутлақ эзгулик эгаси бўлмиш Яратган инсонни эзгу ишлар қилиш, эзгуликка 
эзгулик билан жавоб бериш учун яратди. Зеро, Тангри инсонни яратиб, буюк 
эзгулик намунасини кўрсатган экан, унинг бандаси бўлмиш одамзод ҳам эзгуликка 
эзгулик билан жавоб бериши керак: Аллоҳни севиши, фақат эзгу аъмолларга, 
яхшиликка камарбаста туриши, ўз қавмдошларига ҳам, атроф-муҳитга ҳам эзгулик 
нуқтаи назаридан муносабатда бўлиши шарт. Эзгулик эса, бизга маълумки, 
ахлоқнинг, оқилона хатти-ҳаракатларнинг асоси, Ахлоқ фалсафасининг муштарак 
тушунчасидир. Демак, ахлоқийлик инсон маънавиятининг асосий устуни. 
Мутлақ гўзаллик соҳиби бўлмиш Яратган инсонни гўзал мавжудот, ўзидан 
кейинги иккинчи гўзаллик яратувчи зот қилиб бунёд этди. Айни пайтда одамзод 
Аллоҳнинг Ердаги халифаси сифатида Тангри инъом этган атроф-муҳитдаги 
гўзалликни, гўзал хулқни, гўзал аъмолларни асраши, ардоқлаши лозим. Зеро, 
«Аллоҳ гўзал ва у гўзалликни севади». Ушбу Ҳадиси шариф сўзларидан шундай 
хулоса чиқариш мумкин: Аллоҳни севган бандаси албатта гўзал бўлиши ва 
гўзалликни севиши шарт. Акс ҳолда у фаришталарга ҳам насиб этмаган халифа 
деган шарафли номга нолойиқ. Гўзаллик эса нозик ҳиссиётларнинг, қалбни 
юмшатувчи, майинлаштирувчи, инсонга ҳилмлилик (мулойимлик) бахш этувчи, 
қалбни фориғлантирувчи нозик ҳиссиётларнинг асоси, эстетиканинг муштарак 
тушунчасидир. Демак, гўзалликка муҳаббат ҳам маънавиятнинг асосий 
устунларидандир. 
Эътиқодни эса эзгуликка ва гўзалликка муҳаббатнинг, уларга иқтидо 
қилишнинг энг олий даражаси дейиш мумкин. Унинг энг мукаммал кўриниши 
ўзини дин шаклида намоён этади. Динлар ҳар хил бўлишига қарамай, муқаддас 
китобларнинг моҳияти бир: инсон Мутлақ Эзгулик ва Мутлақ Гўзаллик соҳибига 
эътиқод орқали комилликка эришади. Зеро, барча динларнинг мақсади комил 
инсонни тарбиялаш. Шу боис ҳам Қуръони каримда ҳақиқий мўмин барча нозил 
қилинган китобларнинг муқаддаслигини тан олиши шарт, дея қайта-қайта 
таъкидланади. 
Демак, ҳар бир инсон ўз ҳаётини ана шу уч асосга қурсагина, маънавиятли 
ҳисобланади. Ахлоқ - маънавият тизимида энг салмоқли ўринни эгаллайди ва 
ундаги бошқа соҳалар билан мустаҳкам алоқада иш кўради. Энди ана шу 
алоқаларнинг энг муҳимларига қисқача тўхталиб ўтамиз.