Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев

Қоғоз – кредит пуллар тизими. Қоғоз – кредит пуллар тизимининг эволюцион ривожланиши, иқтисодиётнинг глобаллашуви ва халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви шароитида пул оборотини вақтдан ва молиявий жиҳатдан янада тежамлироқ бўлишини, шунингдек, уни самаралироқ ишлашини таъминламоқда. Агар дастлабки қоғоз пуллар тахминан X асрнинг охири XI асрнинг бошларида муомалага чиқарила бошланган бўлса, 1930 йилларнинг охирига келиб улар қаторида кредит пуллари тўлов ҳисоб – китоб ва пул айланмаларини амалга оширишда иштирок эта бошлади. Бу ўз навбатида иқтисодиётда пул – кредит сиёсатини амалга ошириш ва пул муомаласини ташкил этишга ижобий таъсир кўрсата бошлади.
Иқтисодиётнинг ривожланган ҳозирги даврида пулнинг асосий турлари банкларнинг кредит билетлари (банкнотлар), тангалар, пул чеклари, электрон–пластик карточкалар, ҳисоб рақамларда ёзувда акс эттирилган пуллар ҳисобланади.
Муомалага пулларни эмиссия қилиш Марказий банкка юклатилган. Марказий банк «банкларнинг банки» сифатида кредит ресурсларини шакллантириш ва ушбу ресурсларни нақд ва нақд пулсиз кўринишида муомалага чиқариши мумкин. Марказий банк томонидан муомалага чиқарилган нақд пуллар унинг мажбурияти бўлиб, тижорат банклари ушбу пулларни муомалада айланишини таъминлайди. Тижорат банклари қоғоз – кредит пулларни Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағидаги маблағлари доирасида ишлатиши мумкин.


5.2. Пул тизимининг элементлари

Пул тизими қуйидаги элементларни ўз ичига олади:

пул тизимини ташкил этиш тамойиллари;
пул бирлиги;
баҳо масштаби;
пулнинг турлари;
пул бирликлари ва белгиларини эмиссия қилиш тартиби ва уларнинг таъминланганлик асослари;
пул муомаласини тартибга солишнинг усуллари;
мамлакатда пул оборотининг таркиби ва уни ташкил этиш.
Пул тизимини ташкил этиш тамойиллари –пул тизимини ташкил этишнинг асосий элементларидан ҳисобланди. Пул тизимини ташкил этишда давлат томонидан пул тизимини ташкил этишнинг тартиб ва қоидалари назарда тутилади. Таъкидлаш жоизки, бозор иқтисодиёти амал қилаётган барча мамлакатда муомалага пул белгиларини эмиссия қилиш, банк тизимининг таркиби бир – бирига ўхшасада ҳар бир мамлакатда пул – кредит ва молия сиёсатини амалга оширишнинг ўзига хос тамойиллари мавжуд. Ушбу тамойилларнинг асосийлари қуйида келтирилган.
Пул тизимини марказдан бошқариши тамойили. Пул тизимини бошқаришнинг ушбу тамойили мамлакатни маъмурий – тақсимлаш моделига хос бўлиб, бу жараёнда барча пул муносабатлари тегишли кўрсатма ва режа асосида амалга оширилади. Мамлакатда фаолият юритадиган барча банклар ва уларнинг филиаллари давлат ихтиёрида ва назорати остида фаолият юритади. Муомалада пул массасини тартибга солиш тегишли режа ва деректив кўрсатмалар орқали бажарилади.
Пул тизимини талаб ва таклиф асосида тартибга солиш тамойили. Пул тизимини ташкил этишнинг ушбу тамойилида асосий эътибор миллий валютанинг сотиб олиш қобилиятини мустаҳкамлиги ва инфляция даражасининг нормал меъёрига қаратилади. Мамлакат Марказий банки мустақил равишда пул – кредит сиёсатини амалга оширади, кредит муассасалари Марказий банк томонидан белгиланган тегишли иқтисодий нормативларга риоя этган ҳолда ўзининг фаолиятини ташкил этади.