Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев пул, кредит ва банклар

17.5. Минтақавий молия – кредит институтлари

Халқаро минтақавий банклари ҳисобланган Америкалараро тараққиёт банки (АТБ)нинг, Африка тараққиёт банки (АфТБ) ва Осиё тараққиёт банки (ОТБ) 1960 йилларда ташкил топган бўлиб, уларнинг ташкил топишига қатор ижтимоий – иқтисодий сабаблар мавжуд. Хусусан:

1. 
   ўша йиллари кўпчилик мамлакатларда мустамлакачилик тузумининг ағдарилиши натижасида сиёсий мустақилликни қўлга киритилиши,
   

ривожланаётган мамлакатларни жаҳон ривожидаги мавқиени кўтариш ва янги иқтисодий тузумни жорий этишга бўлган заруриятнинг кучайиб бориши;

2. 
   ХВЖ ва Жаҳон банки эътиборидан четда қолаётган халқаро минтақавий ижтимоий – иқтисодий масалаларни ҳал этиш;
   

2. 
   ҳудудий минтақалар иқтисодиётини кредитлаш учун ички молиявий ресурслардан, шунингдек ташқи манбалардан самарали фойдаланиш механизмини яратиш;
   

2. 
   ривожланаётган мамлакатларда минтақавий ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантириш, шунингдек иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш.
   

Қуйидаги жадвалда номлари келтирилган банклар ўртасидаги асосий фарқ уларнинг ижтимоий – иқтисодий, маданият ва маърифий даражаларининг турлича эканлиги, шу билан бирга уларнинг географик жойлашуви ва аҳолининг этник қатлами бўйича ҳам фарқ қилади.

Шу билан бирга, барча банкларнинг аъзо мамлакатлари 1/3 қисми ривожланган мамлакатлар ҳисобланади. Овоз бериш ҳуқуқининг юқорилиги туфайли ХаТБнинг ҳар қандай қарори АҚШ, ОТБнинг қарори Япония ва АҚШ томонидан бекор қилиниши мумкин.

362

Қуйидаги жадвалда учта минтақавий банк ҳақида айрим маълумотлар келтирилган.
Халқаро минтақавий тарққиёт банклари

		Аъзо	Шундан				Лойиҳа –
	Ташкил			Устав	Шундан		ларни
Номи ва		мамлакат	ривожла
	топган			капитали	тўлангани		молиялаш
жойлашган жойи		– лар	–
	йили						– тириш
		сони	наётган
					Млрд доллар
Америкалараро
тараққиёт банки	1959	46	30	101,0	4,3		13,6
(АТБ), Вашингтон
Африка тарққиёт
банки (АфТБ),	1963	77	51	29,7	2,0		2,6
Абиджон
Осиё тараққиёт
банки (ОТБ),	1965	61	45	47,0	3,0		5,4
Манила

АфТБ ташкил топган пайтда унга аъзо мамлакат сифатида фақат Африка қитъасидаги мамлакатлар кириши белгилаб қўйилган эди. Бироқ, кейинчалик банкнинг молиявий ресурслари базасини шакллантиришда муаммолар вужудга келганлиги сабабли ривожланган мамлакатларни аъзо бўлишига рухсат берилди.

Халқаро валюта ва кредит ташкилотлари ичида Халқаро ҳисоб китоблар банки (Базель) алоҳида ўрин тутади. ҲҲКБ 1930 йилда олтита мамлакат (Белгия, Буюк Британия, Германия, Италия, Франция ва Япония) нинг хукуматлараро Гага шартномаси ва шу мамлакатларнинг конвенцияси асосида Швейцарияда ташкил этилди.

ХҲКБ дунёдаги барча банклар учун капиталнинг етарлилиги бўйича халқаро талабларини ишлаб чиқади ва амалиётга жорий этади. Масалан, ХҲКБ банклар капиталини уларнинг рискка тортилган активларига нисбатан умумий капитали бўйича 0,08 ва асосий капитали 0,04 бўйича коэффициент бўлиши зарурлиги белгилаган.

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки айнан шу талабларни, мос равишда 0,05 ва 0,1 коффициентда ўрнатган. Хусусан, малакатимиз тижорат

363

банклари банкларида ушбу талаб юқори даражада бажарилаётганлигини Президентимиз Ислом Каримов алоҳида эътироф этиб: “Банкларимиз капиталининг етарлилик даражаси 23 фоиздан ошади. Бу эса банклар мониторинги билан шуғулланадиган халқаро Базел қўмитаси томонидан белгиланган халқаро стандартлардан қарийб 3 баробар кўпдир⁸⁰” дея таъкидладилар.

ХҲКБ – марказий банкларнинг банки. ХҲКБга унинг устави бўйича иккита асосий вазифа қўйилган. Биринчиси, марказий банклар ўртасида ўзаро алоқаларни рағбатлантириш, халқаро молиявий операцияларни амалга оширишга қулай муҳит яратиш; иккинчидан, унга аъзо мамлакатлар ўртасида халқаро кредит ва бошқа операцияларни амалга оширишда банк – агент ёки банк – депозитарий сифатида фаолият юритади.

ХҲКБнинг асосий молиявий ресурс манбаси Марказий банкларнинг қисқа муддатли (асосан 3 ой муддатга) депозитлари ёки олтинлари ҳисобланади. Актив операциялари сифатида банкнинг Марказий банкларга хорижий валюталарда берадиган кредитларини таъкидлаш мумкин.

Араб валюта жамғармаси (АВЖ) минтақавий молиявий ташкилот бўлиб, 1976 йил 27 апрелда 20 та араб мамлакатлари иштирокида Мароккода ташкил этилган. Асосий мақсади, араб мамлакатларининг иқтисодий ва валюта сиёсатини тартибга солиб туришдан иборат. Жамғарманинг яна бир муҳим вазифаларидан бири, араб мамлакатларида нефтдолларни тартибга солиш бўлиб, жамғармага аъзо мамлакатлардаги ортиқча нефтдолларни ғарбдан эркин фойдаланиш бўйича мустақиллик даражасини оширишга қаратилган.

Европа иттифоқига аъзо малакталар томонидан ўнга яқин халқаро молиявий ташкилот, институт, марказлар (1960 – 65 йиллардан буён) ташкил этилган бўлиб. Уларни ташкил этилишининг асосий мақсади қуйидагилар билан изоҳланади:

80. 
    Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. –Т: “Ўзбекистон”, 2010. 36 – б.
    

364

1. 
   ягона бозор ва ягона валютани яратиш асосида иқтисодиётнинг,
   

шунингдек валюта – кредит ва молия муносабатларининг ривожланиши ва интеграциясини таъминлаш;

2. 
   Ғарбий Европа мамлакатлари жаҳон иқтисодиётидаги мавқиени мустаҳкамлаш асосида АҚШ ва Япония марказлари билан рақобат қила оладиган муҳитини яратишга бўлган ҳаракат;
   

2. 
   ривожланаётган иқтисодий ҳамкор мамлакатларга ёрдам бериш минтақада ижтимоий – иқтисодий сиёсатни барқарорлигини таъминлаш мақсадида қўшма жамғармаларни кенгайтиришга бўлган заруриятнинг мавжудлиги.