Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазириги

2. Тадбиркорликнинг юзага келиши.

Иқтисодиёт фанида тадбиркорлик фаолиятига лоир дастлабки тадкикотлар XVIII асрла Р. Кантильон, А. Тюрго, Ф. Кене, А. Смит ва Ж. Б. Сей асарларида уз ифодасини топган. Бироқ хозирга қадар жамоатчилик фикрида «Тадбиркорлик» тушунчасининг кўп маънолилиги сақланиб қолмокда. Ушбу тушунча хакида илмий адабиётларда кўпипча - бу фавкулотда ходисанинг иқтисодий, ташқилий хамда рухий тавсифлари эклетик тўпламидан иборат турли хил тасаввурлар мавжуд. Тадбиркорлик вазифасига доир мухим жихатларнинг тарихий ўзгарувчанлиги билан бирга бу тушунчага янги маънолар киритилмокда. Дастлабки босқичларда тадбиркорликнинг энг мухим аломати бирон бир шахс тадбиркор фаолиятининг фойдали ёки зарарлилигини белгиловчи ноаниқлик омили хисобланган. Унинг ижтимоий-иқтисодий вазифаси турли бозорларда талаб билан таклиф ўртасидаги мувозанат ўрнатишга доир таваккалчилик фаолиятидир.

Кейинчалик «Сармоя эгаси» ва «Тадбиркор» тушунчалари бир-бирларидан фарқ қилина бошланди. Тадбиркор сармоянинг муомалада юришини, кўпайиб боришини таъминлайди ва бу борада у венчур сармоядор, яъни жалб қилинган молиявий маблағларни мохирлик билан тасарруф этувчи шахс сифатида ишни бошлашга ўз ғоялари, билими ва кўникмаларини қўллаб, кўп фойда олиш мақсадида ўз маблағларини таваккалли ишларга сарфлайди.
Ришар Кантильондан кейин неоклассик мактаб намоёндалари асарларида ўзига хос бўлган таваккалчилик асосида рақобатлашиб, савдо фаолияти билан шуғулланувчи корхона эгасини тадбиркор деб билишган. Олинадиган даромаднинг тарзи хусусий сармоядор ва бошқарувчининг тадбиркорликка доир вазифаларини бир - биридан фарқлаб туради аммо бу вазифаларни битта жисмоний шахснинг ўзи бажариши мумкин.
Тадбиркорликнинг таваккалчилик ва инновация фаолиятига доир вазифаларни умумлаштириш мумкинлигига И. Фон Тюнен эътиборни қаратади. Унинг тасаввурига кўра тадбиркорнинг даромади таваккалчилик фаолиятидан келадиган даромад ва янгиликни қўллаш туфайли иқтисодий самарага эришиш натижасида олинадиган даромаддан ташқил топади.
Инновация фаолиятининг тадбиркорликка доир асосий функционал тавсиф эканлигини Й. Шумпетер асослаб берган: унинг фикрича тадбиркор катта хусусий хўжалик фаолияти бошидаги иқгисодий хаётни ўзгартиришга қодир ишлаб чиқарувчи кучлар тараққиётида хал қилувчи шахс сифатида намоён бўлади. Бу муаллиф тадбиркорни иқисодий ўсишнинг табиий омили сифатида ижтимоий-иқтисодий тараққиётда доимо марказий ролни уйнайдиган шахс, деб таърифлайди. Агар тадбиркорлик вазифасининг мохияти ишлаб чиқаришни ислох қилишдан иборат бўлса, тадбиркорлик фаолиятининг мазмуни маҳсулотни тайёрлаш имкониятининг очилиши ва ундан амалда фойдаланилиши, технологиянинг кўлланиши, янги хом ашё манбаларининг ишлатилиши ва янги бозорларнинг топилиши, ишлаб чиқаришнинг қайта ташқил қилиниши ва хакозо туфайли ишлаб чиқариш ва муомила омилларининг янги уйғунликларини амалга оширишдан иборат.
Юқоридагилардан келиб чиқиб тадбиркорлик назариясининг ривожланишини учта босқичи бугунги кунга кадар шаклланганини айтишимиз мумкин, яъни XVIII асрдаёқ вужудга келган биринчи босқич - тадбиркорлик хавф-хатарини ўзига олиш, бошқача айтганда таваккалчилик билан боглик, иккинчи босқич - тадбиркорлик фаолиятини янгиликлар киритиш асосида олиб бориш ёки инновация жараёни билан боқлик, учинчи босқич - тадбиркорликнинг алоҳида шахсий сифатлари: иқтисодий ва ижтимоий вазиятни ўзгаришида тўғри йўл топа билиш қобилияти, бошқарув қарорларини танлаш ва қабул қилишда мустақиллик, бошқарув қобилиятларининг тўла намоён бўлиши билан таърифланади.
Тадбиркорлик назариясининг ривожланишидаги хозирги босқични тўртинчи босқичга киритиш мумкин. Унинг пайдо бўлишини тадбиркор харакатини тахлил қилишдаги бошқарув аспектига кўчирилиши билан боғлайдилар. Бу хозирги вақтда назарияда тадбиркорлик муамолари тахлили кўплаб ўзаро боғлиқ фанлар доирасида олиб борилишини билдиради.
У тадбиркор учун мулк эгалиги мақомининг зарур эканлигини инкор қилиб, тадбиркорлик вазифаси ходимларнинг турли тоифаларга хос бўлган ва уни хар қандай ижтимоий формациянинг иқтисодий вазифаси деб хисоблаш тўғри эканлигини таъкидлаган. Бунда ижтимоий формация тадбиркорлик фаолиятининг бозор - рақобат тизими ва маъмурий буйруқбозлик хўжалик-сиёсий тизими учун фарқланадиган усуллари, шакллари ва мавзуларини белгилайди.
Шундай қилиб, тадбиркорлик, кенг маънода, шахсий манфаатга асосланган субъект олдида турган мақсадга эришишга қаратилган, унинг бевосита иштирокида ўзининг шахсий омилларига асосланиб амалга ошириладиган интеллектуал фаолиятдир.
Тор маънода - тадбиркорлик фаолияти фақат иқтисодий соҳанинг турли-туман даражалари - оила хўжалигини юритишидан тортиб, товарлар ишлаб чиқариш ва сотиш хамда хизматлар кўрсатишгача бўлган ишлар билан боғлиқдир.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, тадбиркорлик кенг фаолият турларини ўз ичига олади: янги маҳсулотни яратиш, янги технологияни ишлаб чиқариш, янги бозорларга кириб бориш, янги истеъмолчилар доирасини шакллантириш, ишлаб чиқаришга янги ресурсларни, маблағ билан таъминлаш манбалари ва шаклларини жалб қилиш, ташқилий - бошқарув янгиликларини ўтказиш, янги кооперацион муносабатлар, шу жумладан халқаро муносабатларни шакллантириш.