Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазириги

2. Тадбиркорликда таваккалчиликнинг аҳамияти ва уни шаклланиши. 
Тадбиркорлик фаолиятида таваккалчилик биринчи навбатда хақиқий 
хўжалик холатининг авал кўзда тутилганидан четга чиқиши хисобига юзага 
келади. Бу эса, йўқотиш (зарар) хавфиии юзага келтиради. Тадбиркор ноаниқлик 
шароитида ўзининг таваккалчиликка боришга тайѐрлигини билдиради, чунки иш 
учун бўладиган сарф- харажатларга куйиб қолиш хавфи билан бирга қўшимча 
даромад қилиш таваккалчилига хам мавжуддир. 
Юқори натижалар келтирувчи қарор ва харакатлар одатда энг юқори 
таваккалчилик хисобланади. Шунинг учун жасурлик билан қилинадиган 
таваккалчиликнинг асосий шарти муваффақият қозонишга бўлган катта 
ишончдир. Бунинг учун иқтисодий асос бўлиб ишлаб чиқариш ва сотишнинг 
узлуксизлиги, даромадли хўжалик юритиш, таъминотчилар ва истеъмолчилар 
билан алоқаларнинг мувофиклиги, юқори даражадаги тўлов қобиляти, тараққий 
топган молия тизими ва юқори аниқликдаги бухгалтерия хисоби хизмат қилади. 
Тадбиркор қарор қабул қилиш жараѐнида, агар қўлидаги капитални усталик 
билан бошқара олсагина таваккалчиликка бориши мумкин. Бунинг шартлари 
қуйидагилардан иборат: 
* Тадбиркорлик фаолияти тараққиѐтига тегишли масалаларни ечишда. 

---

55 
маҳсулот сифати ва бошқарув тизимини талаб даражасида ушлаб туpиш учун 
керакли ишлаб чиқариш ресурслари ва инвестицияларнинг зарурий таркиби 
юзага келади. Ортиқча захиралар тўпланмаслиги, ортиқча хом ашѐ ва 
сотилмаган маҳсулот бўлмаслиги керак. 
*
Юзага келиши мумкин бўлган йўқотишни қоплаш ниятида захира cyғypтa 
фонди яратилади. Ундан фойдаланиш корхонанинг барқарор тараққий топишига 
халақит бермаслиги керак. 
*
Қарор қабул қилиш жараѐнида экспертларни танлаш, зарурий ахборотни 
тўплаш ва қайта ишлаш масалаларида керакли ваколатлиликга эришилган бўлиши 
зарур. 
Таваккалчиликнинг иқтисодий чегараси мавжуд капитални ишбилармонлик 
ғоясини амалга ошириш билан боғлиқ сарф-харажатлар билан иш 
муваффақиятсиз чиққан холда юзага келиши мумкин бўлган зарарларни хам 
хисобга олган холда солиштириш йўли билан аниқланади. Бундан хулоса қилиб 
айтиш мумкинки, хар қандай хўжалик таваккалчилиги моддий таъминланган 
бўлмоғи керак. Бу каби таъминланганликнинг чегараси минимал ѐки максимал 
бўлиши мумкин. Биринчи холатда, таваккалчилик вазиятини минимал даражада 
химоя килинганда хам ишбилармоннинг харакати ўзини-ўзи оклайди, агар иш 
муваффақиятсиз чиққандаги йўқотишлар даромад миқдоридан кўп булмаса, 
бизнес куймайди. Бу холатда бизнесменнинг ўз ишларини кейинчалик иқтисодий 
жихатдан 
тузатишига 
ишониши 
мумкин 
бўлади. 
Йўл 
қўйиладиган 
таваккалчиликларни максимал даражасига хўжалик юритувчи субъектлар нақд 
капиталининг миқдори хизмат қилади. Бу ерда муваффақиятсизлик холати хар 
қандай хийла-найранг билан боғлиқ бўлган шартнома ва ишбилармонлик иши
тадбиркор учун халокатли бўлади ва окибатда фирма банкротга учрайди. 
Кўрилган зарарнинг даражасига караб, таваккалчиликнинг иқтисодий 
чегараси қуйидагилар бўлиши мумкин: агар келадиган амалдаги йўқотишлар 
олинадиган даромад даражасига яқин бўлса, у холда таваккалчилик жиддий 
бўлади. 
Тадбиркор олдида таваккалчилик қарорини ѐки харакат усулини қабул 
қилишда хўжалик жараѐнига ижобий ѐки салбий таъсир курсатувчи омилларии 
аниқлаш асосий муаммолардан саналади. Шундан кейин, ўзида бор имкониятлар 
доирасида, фойдали таъсир кўрсатувчи омилларни кучайтириш, зарарлиларини 
пасайтириш масаласини хал қилиш керак бўлади. 
Таваккалчиликда хисобга олиниши лозим бўлган ва хавф-хатарни келтириб 
чиқарадиган мухим омиллар қуйидагилардир табиркорлик соҳаси, табиий офат, 
ўғирлик, рэкет, бизнес режани шакллантирувчи шахсларнинг омилкорлик 
даражасининг пастлиги, бизнес бўйича шерикларнинг виждонсизлиги ѐки мол-
мулксизлиги. Шартномада алданиш хавфи ѐки карздорнинг тўлаш қобилияти 
йўқлиги ходисаси билан дуч келиш, қарзни қайтармаслик ва бошқалар хақида юз 
бериши мумкин бўлган ходисалардир. Юқорида келтирилган омилллар 
тактикавий қарорларни таваккалчилик элементларини хисобга олган холла 
танлашда ўз таъсирини кўрсатади. Бу таъсир икки хил бўлади. Биринчидан, 
хўжалик вазияти элементларининг ўзаро таъсирлашуви орқали вазиятнинг 
ривожланиш жараѐнида тактик қарорлар қабул килинади ва амалга оширилади. 
Иккинчидан, таъсир ишбилармон ва бизнесдаги бошқа иштирокчиларнинг 

---

56 
шахсий хусусиятларига боғлиқ элементлар орқали намаѐн бўлади. 
Қарор қабул қилишда салбий омил бўлиб, вазият қўйилган масалани 
мураккаблиги ва янгилиги хисобланади. Бу кўп холларда ишбилармонни 
саросимага солади, баъзида қўрқув самарасини бунѐд этади, маълумотларни - 
рационал тахлил қилиш ва амалда тўғри қарор қабул қилиш имконидан махрум 
килади. Бу айниқса, хавф-хатар юқори бўлган холда яққолроқ кўзга ташланади. 
Бироқ, бир қатор холларда ишбилармон таваккалчилик элсментлари билан боғлиқ 
бўлган хўжалик қарорларини ўз хис-туйгулари бўйича, ўз билганича амалга 
оширади ва бир қатор харакатлар мажмуасини бажаргандан кейингина ўз 
қилмиши ва аввалги вазиятга бахо беради. Аммо хис-туйғу жараѐнлар 
механизмлари илмий жихатдан деярли ўрганилмаган ва амалда уларни башқариб 
бўлмайди. Illy сабабли ишбилармон экстремал вазиятда ўз хис туйғуларига ишона 
олмайди. 
Таваккалчилик харакатини танлашда бўлғуси салбий оқибатларни 
кечиктириш усули маълум роль ўйнаши мумкин. Агар кутилаѐтган салбий 
оқибатнинг хавфи қарор қабул килинганидан кейинрок юз бермаса, балки узоқроқ 
вақтдан сўнг юз берадиган бўлса, унда оқибатнинг хавфи камайиши мумкин ѐки у 
тадбиркор учун унчалик дахшатли туюлмайди. Аммо бу билан юз бериши 
мумкин бўлган оқибатни бутунлай бартараф этиб бўлмайди. 
Агар ишбилармон тактик усулларини бўш эгаллаган бўлса, асоссиз, яъни 
амалий жихатдан оқланмаган таваккалчилик юзага келади ва хавф-хатар даражаси 
ошади. Таваккалчилик бўйича фойдали қарор қабул қилишда ва уни амалга 
оширишда тадбиркорнинг хўжалик вазиятини тўғри бахолай билиш ва ундаги 
хавф белгилари хамда зарарли окибатларини ажратиб олиш ва мақбул харакатлар 
усулини танлай билиш қобилияти мухим роль ўйнайди. 
Тадбиркорнинг хавф-хатар ва таваккалчилик элементлари билан боғлиқ 
ишлар бўйича қарор қабул қилишида ўз хиссиѐтини бошқара олиш қобилияти 
мухим ахамият касб этади. Агар мумкин бўлса стресс омиллар таъсири остида 
(хаяжон, қўрқув ва асаб зўриқиши холатларида) қарор қабул қилишдан сакланиш 
зарур. 
Таваккалчилик деганда қарор қабул қилишда ѐки бирор бир ишни 
бажаришдаги ишончсизликни, яъни бу ходиса ѐки вокеани (максадни) рўѐбга 
чиқиш ѐки чикмаслик эхтимолига айтилади.
Тадбиркорлик 
амалиѐтида 
хам, 
назарияда 
хам 
тадбиркорликда 
таваккалчиликни зарурати тарихан исботланган. 
Корхона рахбари ва хар бир тадбиркор хўжалик таваккалчилиги ва хўжалик 
юритиш сиѐсатини билиш керак, чунки, режали – маъмурий ва буйруқбозлик 
давридагига нисбатан эркин шароитида хўжалик юритишда жавобгарлик ўлчаб 
бўлмас даражада юқори бўлади. Бу эса зарар билан боғлиқдир. Шу сабабли хар 
бир тадбиркор хўжалик юритиш жараѐнини оқилона ташкил этиши ва юритиши 
зарур бўлади. Тадбиркор хар қандай хўжалик юритишда фойда (даромад) олиш 
билан бир қаторда вужудга келиши мумкин бўлган зиѐнни (зарарни) доимо эсда 
тутиши ва уни хисоб – китоб қилиши зарур.
Таваккалчилик хар қандай тадбиркорлик ва бизнес фаолиятининг вазиятга 
боғлиқ бўлган тамони бўлиб, шу фаолиятнинг охири нима билан тугаши 
ноаниқлигини ва омад юришмаса, оқибати ѐмон бўлиш мумкинлигини акс 

---

57 
эттирадиган жараѐндир.
Хўжалик таваккалчилиги фойдадан махрум бўлиш ва бошқа сабабларга кўра 
зарар кўриш сингари ѐмон оқибатлар рўй бериш эхтимоли билан ифодаланади.
Хавф хатардан холи бўлиш учун таваккалчилик даражаси билан ишчанлик 
фаолияти ўртасидаги энг мақбул нисбатни танлаб олиш керак, куйидаги холларда 
хавф хатар даражаси ортиши мумкин:
-
тўсатдан ва кутилмаганида ўртача муаммо кўндаланг бўлиб қолганида;
-
тадбиркорнинг олдинлари орттирган тажрибасига тўғри келмайдиган янги 
вазифалар ўртага қўйилганида;
-
тадбиркор зарур ва шошилинч чоралар кўра олмайдиган ва бу нарса молиявий 
зарар етказадиган холатларда;
-
корхона фаолиятинннг мавжуд тартиби ѐки қонунларнинг номуккамаллиги 
аниқ вазиятга тўғри келадиган чора – тадбирларни кўришга халал берадиган 
вазиятларда.
Хавф хатарнинг турлари кўп, улардан холи бўлиш сақланишнинг усуллари 
хам хар хил, қуйида уларнинг баъзилари хақида тўхталиб ўтамиз.