Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта Махсус Таълим Вазириги

2 - чизма: Фирма (корхона) турлари.
Яқин ўтмишда биз жамиятимиз капитализмдан социализмгача бўлган йўлни 
муваффақиятли босиб ўтиб ривожланган социализм даврига кирди ва эндиликда 
коммунизм сари илдам қадам ташлаб бориш керак деган ғоялар билан юрар эдик. 
Аммо хаѐт бундай ғояларни нотўғри эканлигини амалда кўрсатди. Бугунги кунда 
республиканинг кўпгина шахарлари ва қишлоқларидаги бозор ва савдо 
расталарини айланиб чиқадиган бўлсак, бунга бутунлай аксинча манзарани кўриш 
мумкин, лекин, бу - янги бозор механизми тўла ғалаба қозонди дегани эмас. Аммо 
хеч ерда, хеч нарса тез ва осонликча барпо этилмаган. Жамиятнинг эскича 
русумидан янгичаси-га ўтиши бемашаққат ва биз истаганча тез битмаслиги 
Жаҳон тажрибасидан маълум. 
Собиқ иттифоқнинг барча жабхаларида бўлганидек, 70 йилдан кўпрок 
муддатга узилиб қолган тадбиркорлик фаолияти Ўзбскистонда хам ўзинииг бой 
тарихига эгадир. Ушбу асрнинг дастлабки йилларида ва ундан олдинги даврларда 
тадбиркорлик, бизнес анча кенг русум олган ва асосан бозорларда хамда карвон 
саройларда олиб борилар эди, аммо ушбу сўзлар ўзларининг хақиқий номлари 
билан юритилмаган. Ўша давр тадбиркорлигига мисол қилиб «Буюк ипак 
йўли»ни келтириш мумкин. Аммо ўша даврдаги тадбиркорлик табиати ва кўлами 

---

26 
жихатидан эмас балки ташқил этилишининг усул – амаллари, воситалари 
жиҳатидан хам бошқача бўлган. Тадбиркорларнинг ўзлари кўнгли кенг, олди - 
сотди ишлари ва бошқа муомилалари жуда халол, самимий бўлган. Улар ўзларига 
олган мажбуриятларини муддатидан олдин бажаришга харакат қилганлар. 
бажарганда хам, қойиллатиб бажарганганлар. Афсуски хозирги тадбиркорларнинг 
хаммасини хам шундай деб бўлмайди. Ўша даврдаги тадбиркорликнинг яна бир 
хусусияти шунда эдики, бу турдаги фаолият билан шуғулланган кишилар ўз 
бойлиги, мол - дунѐсини ортириш, сармоясини кўпайтиришга интилиш билан 
бирга дунѐни, ўзга ўлкаларни кўриб – билишга, у ердаги тадбиркорлар билан 
савдо алоқаларини ўрнатишга харакат қилганлар. 
Шунинг учун ўз мол - дунѐсини икки - уч маротаба оширибгина қолмасдан, 
иқтисодиѐтга, маданиятга ва атрофдаги дунѐга қизиқиб қарайдиган ташаббускор 
тадбиркорлар орасидан буюк кишилар етишиб чиқиб, кўпинча хокимларнинг 
маслахатчилари бўлиб колганлари хам тасодифий эмас. 
Бироқ замон ўзгарди, замон билан бирга жамият хам ўзгарди. Ўзбекистон 
Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг «Иқтисодий ислоҳотларни янада 
чуқурлаштириш, хусусий мулкчиликни химоя қилишни таъминлаш ва
тадбиркорликни ривожлантириш чоралари тўғрисида»ги 1994 йил 21 январда 
қабул қилган Фармони тадбиркорлик ва бизнес фаолиятини кенгайтириш учун 
имкон очиш билангина чегараланиб қолмай, балки республика халқ хўжалиги 
мажмуасининг жаҳон бозорига мос равишда кириб бориши учун хам кенг йўл 
очди. 
Давлат бозор муносабатларини ривожлантириш ва иқтисодиѐтнинг хусусий 
секторини шакллантиришни жадаллаштириш юзасидан бош ислохотчи сифатида 
кўп ишларни қилмокда. Кўп укладли иқтисодиѐтни шакллатириш ва 
тадбиркорликни қўллаб-қувватлашга оид ягона сиѐсатни олиб боришни кўзда 
тутувчи қонунлар ва айниқса Президентнинг «Давлат мулкини бошқариш ва 
тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш бўйича Ўзбекистон Рсспубликаси Давлат 
қўмитасини тузиш тўғрисида»ги 1994 йил 7 февралда қабул килган Фармони ана 
шунга яққол мисол бўла олади. Бу хужжатларнинг мухим томони шундан
иборатки, улар давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараѐнида 
аҳолининг мулкий хуқуқларини химоя қилади, тадбиркорлик фаолияти ва бизнес 
билан шуғулланиш хохшини билдирган кишиларга қулай замин яратиб берди.
Хозирча хамма ерда аҳвол кўнгилдагидек эмас, албатта. Айрим чора-
тадбирлар эндигина кучга кириб бормоқда, аммо умуман олганда иқтисодиѐт 
илгари томонга қараб ривожланмоқда, ривожланганда хам сакраб - сакраб эмас, 
балки бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос усулида, кўзда тутилганидек, 
босқичма-босқич ривожланиб бормоқда. Масалан, савдо-сотиқ, хизмат кўрсатиш 
соҳалари ва махаллий саноатга доир корхоналарни хусусийлаштиришда 
имтиѐзлар илгари фақат меҳнат жамоаларига бериладиган бўлса, эндиликда барча 
жисмоний хамда юридик шахслар бу имтиѐзлардан бахраманд бўлишмоқда. 
Яна бир нарсани назардан қочирмаслик керак - Тадбиркорлик ва бизнес 
Республиканинг ўзидаги ишлаб чиқаришга, жумладан ундаги ресурсларга, хом- 
ашѐ, моддий, илмий имкониятлар ва бошқаларга таянмайдиган бўлса, фикримизча 
равнақ топиши бир қадар қийин. Лекин хом ашѐ ресурслари катта бўлмагани 
холда яхши ривожланиб, равнақ топаѐтган мамлакатлар хам борлиги барчамизга 

---

27 
маълум (Япония, Тайвань, Сингапур ва бошқалар). 
Тадбиркорлик турли характердаги муносабатлардан иборат, чунончи, 
маҳсулот ишлаб чиқариш, уни товар сифатида харид қилиш, ташқилот ва 
фуқароларга турли кўринишларда хизмат кўрсатиш, бирор бир ишни бажариш 
бўйича вужудга келадиган муносабатлардан иборат. 
Тадбиркорлик мулкчилик субъектларининг товар ишлаб чиқариш ва 
хизматлар кўрсатиш хамда фойда ѐки даромад олишга қаратилган амалдаги 
қонунлар доирасида ташаббус билан фаолият кўрсатишдир. 
Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик: 
-
тадбиркорларнинг шахсий мол-мулки асосида: 
-
тадбиркорларнинг бошқа жисмоний ва юридик шахслар, шу жумладан ажнабий, 
жисмоний хамда юридик шахсларнинг мол-мулкларини турли шаклларда жалб 
этиш асосида; 
-
тадбиркорларнинг давлат ва жамоат ташқилотлари мол–мулкларидан 
фойдаланиш асосида; 
-
юқорида қайд этилган шаклларни қўшиб олиб бориш асосида амалга 
оширилади. 
Бозор тадбиркорликнинг яшаш муҳитидир. Бозор бугунги кунда халқнинг 
ижодий ва меҳнат имкониятларини очиб бера олади. Ташаббускорлик ва 
ишбилармонликни ривожлантиради, рағбатлантиришни ва йўқотилган хўжалик 
туйғусини қайта тиклайди. Фақат бозор ишлаб чиқаришни истеъмолчининг 
манфатларига бўйсунтиради, маҳсулотга бўлган талабни аниқ хисобга олади, 
ўзгаришларга қараб тезликда иш тутиш имконини беради. 
Фақат бозоргина янгиликларга сезгир, яратилган фан ва техниканинг энг 
сўнги ютуқларини ғайрат билан жорий этади, ўз ишининг устасига, касб 
маҳоратига муносиб бахо беради. Бозорни ривожлантириш учун уни 
ўзгаришларини билиш, уларга тайѐр туриш, уларни бартараф этиш юзасида тўғри 
ечимлар топа билиш керак.
Илғор мамлакатларни тажрибасига кўра фақат бозор муносабатларигина халқ 
фаровонлигини, унинг турмуш даражасини ва равнақини таъминлаш йўлида 
Республика ишлаб чиқарувчи кучларидаги жуда катта имкониятларидан 
фойдаланишни таъминлаш мумкин.
Бозор иқтисодиѐти сари буюк сакрашлар инқилобий қайта ўзгаришлар йўли 
билан эмас, балки босқичма-босқич харакат қилиш керак. 
Биринчи босқични тугатиб, зарур шарт - шароитлар яратиб бўлинганидан 
кейингина янги босқичга ўтилиши керак. Зарур шарт – шароитни яратмай туриб 
одамларни ўзгаришларга, рухан тайѐрламай туриб, бозор муносабатлари 
белгиларини ўта жадаллик билан сунъий равишда ўтказиш кутилган натижаларни 
бермайди. Бозор муносабатларига асосланган ривожланган жамиятни қуриш бу 
узоқ, мураккаб жараѐн эканлигини тушуниш керак. Кишиларнинг тушунчаларини 
ўзгартириш айниқса мухимдир. Мамлакатнинг барча фуқароларида ташаббус 
кўрсатиш ва ишбилармонликни, тадбиркорликни ривожлантириш учун хўжалик 
фаолиятининг Қонун томонидан ман этилмаган барча турларини амалга ошириш 
учун тенг имкониятлар яратиш, монополияга қарши фаол сиѐсат ўтказиш соғлом 
рақобат муҳитини шакллантириш, меҳнатни рағбатлантириш механизмини 
яратиш ана шунга ѐрдам бериш керак. Кўплаб хорижий мамлакатлар тажрибаси 

---

28 
шуни кўрсатадики, иқтисодий ислохот халқ хўжалигини барча соҳаларида 
баробар, бир вақтда амалга ошмайди.