Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги фарғона политехника институти

1.АДАБИЙ МАЛУМОТЛАРГА ҚИСҚАЧА ТУШУНЧА


1.1 Сабзи ўсимлигининг биологияси
Сабзи (Даиcус cарота Л.) – икки йиллик усимлик, зирадошлар (Aпиаcеае) оиласига мансуб. Унинг 100 кг илдизмевасида 13,7 озиқа бирлиги, 0,4 кг ҳазмланадиган оқсил, шунча баргида 16,5 озиқа бирлиги, 1,5 кг ҳазмланадиган оқсил сақланади. Хашаки сабзининг илдизмеваси хашаки илдизмевалар орасида энг туйимлиси, унинг қизил рангли илдизмевали навларининг бир кг 80 мг каротин сақланади. Бир гектар майдондан 250-300 ц илдизмева ҳосили олинади. Хашаки сабзи ҳамма минтақаларда устирилади.
Ботаник тавсифи. Илдизмевалари узунчоқ-конуссимон шаклда. Барглари икки ва уч булакланган пацимон. Четдан чангланади. Меваси қовургали иккита уругдан иборат. Биринчи йили илдизмевалар ёгонлашади ва озиқавий қиммати юқори булади.
Биологияси. Уруглари 2-30 С уна бошлайди.. Майсалари 3-5 0С совуққа бардош беради. Уруглари униб чиқиши, усимликнинг усиши, ривожланиши учун мақбул ҳарорат 20-25 0С. Хашаки сабзи нисбатан қургоқчиликка чидамли. Сугоришга талабчан. Шунинг учун Узбекистонда фақат сугориладиган майдонларда йетиштирилади.
Навлари. Узбекистонда Давлат рейестрига Зийнатли, Нанцкая-4, Нурли-70, Мирзои жёлтая-304, Мирзои красная-228, Мишак-195, Шантане-2461, Сирано-Берликумер, Каскаде Ф1 навлари киритилган.
Aгротехникаси. Ҳашаки сабзини усув даври 110 –120 кун. Екилган йили илдизмевани техник йетилиши 80 –90 кунда бошланади.
Хашаки сабзи учун енг яхши утмишдошлар кузги галла екинлари, гоза, картошка, дуккакли дон екинлари.
Механик таркиби енгил, қумоқ тупроқларда яхши усади.
Биз тупроқларда азот 120 –150, фосфор 80 –100, калий 40 –60 кг/га, утлоқ тупроқларда азот 80 –100, фосфор 80 –100, калий 40 –60 кг/га солинади.
Калийли о‗г‗итларни 100%, фосфорни 70 –75% йерни ҳайдаш олдидан, қолган 25 –30% фосфор екиш билан биргаликда, азот икки учта барглар ҳосил булганда ва илдизмева ҳосил булаётганда иккига булиб солинади.
Уругларлар кукаргунча 8 –10 см чуқурликка трефлан 0,5 –0,75 кг/га гезагард-50 2-3 кг/га усув даврида уруглар кукаргунча набу 1,5 кг/га, фозилад супер 1-2 кг/га қо‗лланилади. Гербицидлар қулланилган майдонлардаги ҳосил 3 ойдан кейин истеъмолга ишлатилиши мумкин.
Тупроқ 30 –35 см чуқурликда кузги шудгор қилинади. Екиш олдидан бароналанади, мола босилади. Хашаки сабзи Узбекистонда феврал ойининг охири март ойининг бошларида екилади. Ёзда екилганда июнинг иккинчи ярми, июлнинг биринчи ярмида екилади.
Мавжуд омборхоналарда ҳаво ҳарорати ва намлигини жуда чекланган даражада бошқариш мумкин, купгина биноларда еса умуман бошқариб булмайди. Бунинг боиси шундаки, Узбекистонда типовой омборхоналар маҳаллий об-ҳаво ҳамда иқлим шароитини ҳисобга олмаган ҳолда қурилган. Шу сабабдан бундай омборларда картошка ва сабзавот сақланганида қуриган, чириган ва усиб кетган маҳсулот чиқиндилари коп чиқади. Юклаш-тушириш ва саралаш ишларида механизмлар ёқ, бу купгина маҳсулот сақлаш пунктларига тааллуқли умумий камчиликдир. Aйниқса кичик тайёрлов пунктларида ҳамма ишлар қулда бажарилади. Маълумки, сабзавот устиришга оид агротехника усуллари мул маҳсулот олиш учун шарт-шароит яратибгина қолмай, унинг таъм сифати, транспортда ташилишига ва сақланганда узоқ туришига ҳам таъсир курсатади. Бироқ, айрим хужаликларнинг раҳбарлари кеч муддатларда оширилган меёрларда минерал угит солиб, агротехника борасида ёл қуйилган камчиликларни бартараф етиш ва мул ҳосил олишга еришиш мумкин, дейишади. Бундай хужаликлар хусусан катта меёрларда азотли угит солиш билан бирга, кечиктирилган муддатларда ҳаддан ташқари тез-тез сугоришади, шу билан барра маҳсулотларнинг озиқлик сифатлари кескин даражада пасаяди, оқибатда маҳсулот бемаза ва серсув булади.
Ҳосилни йигиштириш, транспортда ташиш ва сақлаш пайтларида бундай сабзавот, картошка ва полиз маҳсулотлари тез зарарланади, сақлаш вақтида табиий камаядиган маҳсулот купаяди. Ҳар қайси екин муайян муддатларда йигиштирилиши ва сақланиши керак.
1-жадвал
Ҳосил нечогли бевақт ёки кечиктириб йигиштирилса, сақлаш муддати ҳам шу қадар қисқаради.

Aҳолини сабзавот ва картошка билан йил буйи бир меёрда таъминлаб туриш учун ҳар қайси екинни, екиш муддатлари навлар буйича режалаштирилиши ва маҳсулот тасдиқланган режа асосида йетказиб берилиши лозим. Aфсуски, Тошкент теварагидаги хужаликлар бу қоидага амал қилишмайди. Масалан, бошқа хил екинлар биргаликда режалаштирилади. Хужаликлар картошка қазишга кеч киришишади, бунинг оқибатида ертаги картошканинг 15–20 % и таркибида крахмал кам ва ейишга яроқсиз булиб қолади, кечки картошка кечроқ йигиштирилса, тупроқ билан ифлосланади ва уни совуқ уради. Ертаги сабзи ҳам уз вақтида йигиштирилмаса ёрилиб, еркаклаб кетади ва сифати пасаяди.

Хужаликлар маҳсулот топширишга ва ҳосилни узоқ вақт сақлашга тайёргарлик куришмайди. Шу сабабдан сақлаш вақтида маҳсулотнинг 20% дан копи нобуд булади. Масалан, пиёз ҳосилини йигиштириш олдидан сугориш тухтатилмайди, йигиштириб олингани еса яхшилаб қуритилмайди. Бунинг оқибатида тайёрлаш ва савдо ташкилотлари пиёзнинг чириши ва коклаб кетишидан катта зарар куришади, яъни нормативдан ортиқ чиқит чиқаришга тугри келади. Таъминотчилар полиз маҳсулотлари ва сабзавотнинг вазнини (екиш олдидан сугориш ва катта меёрларда угит солиш ҳисобига) оширишга тиришадилар, лекин сабзавот маҳсулотининг сифатипасайиши, транспортда ташилганда ва сақлаш вақтида чиқит куп чиқиши билан ҳисоблашишмайди.
2 -жадвал.
МAҲСУЛОТ СAҚЛAШ УСУЛЛAРИ
Сабзи сақлашда турли усуллар қулланилади. Чунончи, далада, хандақларда, ураларда сақлаш усули қадим замонлардан буён маълум. Хужаликлардаги хонадонларда, шунингдек типовой омборлар етишмайдиган тайёрлов пунктларида ҳам бу усуллар кенг қулланилади. Маълумки, сабзавот устиришга оид агротехника усуллари мул маҳсулот олиш учун шарт-шароит яратибгина қолмай, унинг таъм сифати, транспортда ташилишига ва сақланганда узоқ туришига ҳам таъсир курсатади. Бироқ, айрим хужаликларнинг раҳбарлари кеч муддатларда оширилган меёрларда минерал угит солиб, агротехника борасида ёл қуйилган камчиликларни бартараф етиш ва мул ҳосил олишга еришиш мумкин, дейишади.
Асосан сабзи куйидаги усулларда сакланади.

1. 
   Вактинчалик саклаш омборлари. (Хандак, ура, бурт, траншея)
   
2. 
   Доимий саклаш омборлари. Бундай омборлар уз навбатида куйидаги турларга булинида
   

а) Табиий шамоллатиладиган саклаш омборлари.
б) Суньий шамоллатиладиган саклаш омборлари.
с) Бошкариладиган газ мухитидаги саклаш омборлари.
Енг замонавий (стационар сабзавотхоналарда) сақлаш усуллари турли хилларга булинади, бунда сабзавотхоналарнинг катта-кичиклигига, сақлаш режими, ишларни механизациялаш ва маҳсулотни жойлаштириш тизимларига қаралади.