Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги бухоро мухандисликтехнология институти

12.4. Дебиторлик қарзларининг умумий ҳажми, таркиби ва вужудга келиш муддати 
бўйича таҳлили. Дебиторлик қарзларининг айланувчанлиги таҳлили 
Еркин иқтисодий муносабатлар шароитида ҳар бир хўжалик субьйекти ўз 
фаолиятини олиб бориш жараёнида албатта маьлум даражадаги дебиторлик ёки 
кредиторлик қарздорликка ёьл қўяди. Чунки, ишлаб чиқариш корхоналарида маҳсулотни 
етказиб бериш билан унинг тўлови ўртасида доимо маьлум бир фарқланишлар бўлиши 
табиийдир. Шу сабабли ҳам, дебиторлик қарзларининг таркибий тузилишини ва уларнинг 
вужудга келиш муддатларини ўрганиб, таҳлил қилиб чиқиш муҳим ҳисобланади. 
Дебиторлик мажбуриятлари таркиби деганда унинг юзага чиқиш қаторлари ёки 
ўрни тушинилади. Корхона баланси бўйича унинг қуйидаги қаторларини таркиблаб 
ўтганмиз. Харидор ва буюртмачиларга бўлган дебиторлик мажбуриятлари, ходимлар 
билан ҳисоб-китоблар бўйича дебиторлик мажбуриятлари, иш ҳақидан ажратмалар 
юзасидан дебиторлик мажбуриятлари, солиқлар ва турли бошқа тўловлар бўйича 
дебиторлик мажбуриятлари ва ҳ.к. 
Шунингдек, дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари таркибида муддати ўтган, тўлов 
муддати келган ва тўлов муддати ўтмаган мажбуриятларни алоҳида таркиблаш мумкин. 
Муддати ўтган ва тўлаш муддати келган мажбуриятлар алоҳида-алоҳида ҳисобга олинади 
ва бошқарилади. Муддати ўтган дебиторлик мажбуриятлар дебиторлик ва кредиторлик 
мажбуриятлари тўғрисидаги маьлумотномада алоҳида қаторланади. Уларнинг республика 
ичкарисидаги корхоналар ва республикадан ташқаридаги корхоналар ўртасида муддати 
ўтган мажбуриятларга ажратиш мумкин. Муддати ўтказиб юборилган мажбуриятлар 
корхона молиявий ҳолатини оғирлаштирувчи асосий сабаб фактори сифатида олинади ва 
муҳим эьтибор берилади. 
Таҳлил этишда дебиторлик мажбуриятларининг ҳажми, таркиби ҳамда вужудга 
келиш муддати бўйича ўрганиш асосида уларнинг ҳолатига, айланувчанлик даражасига, 
дебиторлик қарзлари билан боғлиқ бўлган молиявий ҳолат кўрсаткичларига баҳо 
бериладИ. 
61-жадвал маьлумотлари асосида «АВС» аксионерлик жамиятининг дебиторлик 
қарзларининг таркиби, тузилиши ва вужудга келиш муддатларига баҳо берилади. 
Маьлумотлардан кўринадики, корхонадаги жами дебиторлик қарзлари 136116 минг сўм 
бўлган бўлса, шундан, асосий қисми яьни 92101 минг сўмлиги ёки 67,67 %и бир ойгача 
бўлган дебиторлик қарзларидир. Бир ойдан икки ойгача бўлган дебиторлик қарзлари 
28937 минг сўмни ёки 21,25 %ини ташкил қилмоқда. Икки ойдан уч ойгача бўлган 
дебиторлик қарзлари 10740 минг сўмни ёки 7,89 %ни ташкил қилган. Яьни 90 кунгача 
бўлган дебиторлик қарзлари жами дебиторлик қарзларининг 96,81 % ини ташкид 
қилмоқда. Қолган 3,19 % дебиторлик қарзларининг муддати ўтган бўлиб ҳисобланмоқда. 
Демак, корхона маьмурияти мавжуд дебиторлик қарзларини ундириш чораларини ҳамда 
муддати ўтган қарзларни бартараф этиш ёьлларини излаб топиши лозим бўлади. 

---

61-жадвал