Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Obligastiya – uning egasi jamiyatga qayd qilingan foiz olish sharti bilan ‘ul qo’yganligini tasdiqlaydi. Obligastiya hissadorlik jamiyati moliyaviy mablag’larini ko’’aytirish uchun chiqariladi.

Akstiya egasi korxona mulkdori, obligastiya egasi esa uning kreditori hisoblanadi. Undan tashqari, obligastiya akstiyadan farq qilib, o’z egasiga yillik kafolatlangan daromad keltiradi, ammo hissadorlik jamiyati ishlarini hal qilishda ovoz berish huquqini bermaydi. Obligastiyalar bo’yicha to’lanadigan daromad odatdagi ssuda foizi miqdoridan ortiq bo’lmaydi. Uning qiymati hissadorlik jamiyati tomonidan ma’lum muddat o’tishi bilan to’lanadi. Akstiyaga qo’yilgan mablag’ obligastiyaga joylashtirilgandan farq qilib, akstioner talabi bo’yicha qaytarilishi mumkin emas va faqat sotish orqali qo’lanadi.

Hissadorlik jamiyatining tashkil to’ishi ta’sischilik foydasi kabi daromad turining ‘aydo bo’lishi bilan bog’liq. Ta’sischilik foydasi sotilgan akstiyalar summasi va hissadorlik korxonasiga haqiqatda qo’yilgan mablag’ miqdori o’rtasidagi farqdan iborat.

Hissadorlik korxonasida ta’sischilik foydasi bilan bir qatorda dividend kabi daromad turi shakllanadi.

Dividend (lotincha dividendus - bo’lishga tegishli) – akstiya egasiga to’lanadigan daromad. Dividend vositasida akstiya egasi qimmatli qog’ozning shu turiga qo’yilgan ‘ul mablag’lari (ka’ital) ning tegishli qismiga o’zining mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqaradi. Dividend orqali faqat hissadorlik jamiyati olgan foydaning bir qismi taqsimlanadi. Uning boshqa qismi jamg’arishga, soliq to’lashga va shu kabilarga ketadi. Dividend miqdori olinadigan foyda va chiqarilgan akstiya miqdoriga bog’liq va hamda odatda ssuda foizidan yuqori bo’ladi.

Odatdagi akstiyalar bo’yicha dividend miqdori hissadorlik jamiyati joriy yilda olgan foyda miqdoriga bog’liq. Imtiyozli akstiyalar bo’yicha dividend miqdori esa joriy yildagi foyda miqdoridan qat’iy nazar qayd qilingan foiz shaklida o’rnatiladi. Jamiyat tugatilgan taqdirda imtiyozli akstiya egasiga akstiya qo’yilgan mablag’ uning nominal qiymati bo’yicha qaytariladi.

Hozirgi kunda bizning res’ublikamizda korxonalarni akstionerlashtirishning ikkita yo’nalishi tarkib to’di: birinchi yo’nalishda o’zining huquqiy maqomi o’zgartirmaydigan, davlat mulki bo’lib qoladigan korxonalar, ikkinchi yo’nalishda o’zining huquqiy maqomini o’zgartirib to’liq hissadorlik jamiyatiga aylangan korxonalar akstiya chiqaradi.

Res’ublikada hissadorlik jamiyatlarni rivojlantirishning asosiy yo’nalishi davlat mulkchiligidagi yirik va o’rta korxonalarni keng ko’lamda hissadorlikka o’tkazish, ular negizida ochiq hissadorlik jamiyatlarini tuzish hisoblanadi. Shu bilan birga ilgari tuzilgan yo’iq turdagi hissadorlik jamiyatlari ochiq turdagi jamiyatlar qilib qayta tuzilishi ko’zda tutilgan. Buning ma’nosi shuki, hissadorlikka o’tish jarayoni res’ublika aholisining keng qatlamlari uchun, shuningdek, horijiy jismoniy va huquqiy shaxslar uchun ochiq bo’lishi lozim. Bunga qimmatli qog’ozlarning ochiq savdosini o’tkazib turish, fond birjasining faoliyatini kengaytirish, investistiya kom’aniyalari, investistiya fondlari, kliring va agentlik tarmoqlarini tashkil qilish orqali qimmatli qog’ozlar bozori infratuzilmasini vujudga keltirish orqali erishiladi.