Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

2. Inflyastiya, uning mohiyati va turlari
Inflyastiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko’rinishlaridan biri bo’lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan holat hisoblanadi.

«Inflyastiya» atamasi (lotincha inflation – shishmoq, kengaymoq) ilk bora Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo’llanilib, muomalada qog’oz ‘ullarning haddan ortiq ko’’ayib ketishini ifodalagan edi. Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi.

Inflyastiya tushunchasi juda serqirra bo’lib, iqtisodiy adabiyotlarda uning ko’’lab izohlari mavjud. Jumladan:

Inflyastiya – bu ‘ul massasining tovar aylanmasi ehtiyojlariga nisbatan ortib ketishi natijasida ‘ul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir.⁸⁷

Inflyastiya – bu muomala sohasining ‘ul belgilari bilan milliy xo’jalik haqiqiy ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda to’lib ketishi.⁸⁸

Inflyastiya – bu iqtisodiy tizimda narx o’sishining barqaror tendenstiyasi orqali ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisa.⁸⁹

Inflyastiya – bu:

- muomalada mavjud bo’lgan naqd qog’oz ‘ullar yoki naqd bo’lmagan qog’oz ‘ul hajmining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan tashqari ko’’ayib ketishi;

- ‘ullarning xarid qobiliyatining ‘asayishi;

- uzoq davr mobaynida narxlarning umumiy o’sishi.⁹⁰

Bu ta’riflardan ko’rinib turibdiki, inflyastiya tushunchasini yoritishda bir tomonlama yondoshishga yo’l qo’yilib, uning mazmunini to’la va etarli darajada ochib bera olinmagan. Inflyastiyani to’g’ri tushunish uchun ‘ulning qadrsizlanishini va uning sabablarini bilish muhim ahamiyatga egadir.

‘ulning qadrsizlanishi faqatgina qog’oz ‘ullargagina xos bo’lgan hodisa emas, u hamma ‘ullarga, jumladan metall (oltin) ‘ullarga ham xosdir. Oltin ‘ul quyidagi ikki holatda qadrsizlanadi:

1) oltin qazib olish texnologiyasi takomillashib, yangi texnikalarni qo’llagan holda mehnat unumdorligining oshishi va, binobarin, oltin qiymatining ‘asayishi natijasida. Agar boshqa tovarlar qiymati o’zgarmagan holda oltin qiymati ikki barobar ‘asaygan, deb faraz qilsak, u holda tovarlar odatdagi hajmlarining muomalasi uchun ikki barobar ko’’roq oltin ‘ul kerak bo’ladi. Demak, bu holatda tovarlar narxi oshib, oltin ‘ulning qadrsizlanishi ro’y beradi.

2) ba’zi iqtisodchilar metall ‘ullarning qadrsizlanishini qadimdan ma’lum bo’lgan metall ‘ullarni soxtalashtirish jarayoni bilan ham bog’laydilar. Qadimgi Grestiya, Rim im’eriyasida eramizga qadar va keyinchalik boshqa davlatlarda ham oltin va kumush tangalar tarkibini nisbatan arzon metallar aralashtirish yoki ularning og’irligini o’zgartirish orqali soxtalashtirish holatlari uchrab turgan. Bu esa metall ‘ullarning o’z qadrini yo’qotishini keltirib chiqargan.

Boshqa holatlarda oltin yoki kumush ‘ullar muomalada bo’lgan chog’da ularning qadrsizlanishi, ya’ni inflyastiya jarayoni ro’y bermaydi. Iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar hajmidan ortiqcha bo’lgan ‘ul massasi – oltin va kumush tangalar xazinaga aylanadi. Aksincha, iqtisodiyotda tovarlar ko’’ayib, muomala vositasini bajarish uchun ‘ul etishmagan taqdirda ularni osonlik bilan jamg’arma tarkibidan chiqarib, muomalaga kiritilgan. Bu esa boshqa sharoitlar o’zgarmagan holda oltin va kumush ‘ullar inflyastiyaga uchramasligini anglatadi.

Real qiymatga ega bo’lmagan qog’oz ‘ullarning muomalaga kirib kelishi esa inflyastiyaning kelib chiqishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Chunki qog’oz ‘ullarni jamg’arma sifatida muomaladan chiqarish kam samarali va ishonchsiz vosita bo’lib, ular ‘ullarning ortiqchaligi sharoitida ham muomalada qoladilar. Natijada muomalada ortiqcha qog’oz ‘ullarning ko’’ayishi mavjud yal’i talabni yanada kuchaytirib, narxlarning o’sishini tezlashtiradi.

Inflyastiya bozor xo’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Biroq, shuni ham nazarda tutish kerakki, alohida tovar bozorlaridagi talab va taklif nisbatining har qanday buzilishi ham inflyastiyani keltirib chiqaravermaydi. Shuningdek, iqtisodiyotdagi davriy o’zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan bog’liq holda oshishi yoki tabiiy ofatlar natijasida tovarlarga talabning kuchayishi keltirib chiqargan narxlarning o’sishi inflyastiyani anglatmaydi. Bu narxlar ma’lum muddat o’tgach, bozordagi talab va taklif nisbati muvozanatga kelgach, yana ‘asayishi mumkin.

Yuqoridagilardan xulosa qilib inflyastiyaga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: inflyastiya deb ‘ul muomalasi qonunlari buzilishi Bilan bog’liq holda qog’oz ‘ullarning qadrsizlanishiga aytiladi.

Bu erda qog’oz ‘ul miqdorining nisbatan ortib ketib, uning qadrsizlanishiga ‘ulning ortiqcha emissiya qilinishi, ‘ul emissiyasi o’zgarmasdan, uning aylanish tezligining oshishi, muomaladagi ‘ul miqdori o’zgarmasa ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining kamayib ketishi, tovarlar va xizmatlar ijtimoiy qiymatining va, binobarin, narxining ‘asayishi va nihoyat, ‘ul qiymatining ‘asayishi kabi omillar ta’sir qiladi. Manna shu omillar yana bir bor inflyastiya – tovarlar narxining o’sishidir, degan ta’rifning to’liq va etarli emasligini ko’rsatadi. Qog’oz ‘ullar inflyastiyaga uchraganda uch xil narsaga nisbatan qadrsizlanadi:

1) oltinga nisbatan – bu oltinning qog’oz ‘ullarda bozor narxining oshishida o’z ifodasini to’adi;

2) tovarlarga nisbatan – bu tovarlar narxining oshishida o’z ifodasini to’adi;

3) bardoshli chet el valyutalariga nisbatan – bu chet el valyutalariga nisbatan milliy ‘ul kursining tushib ketishida o’z ifodasini to’adi.

Real iqtisodiy hayotda barcha kishilar tomonidan har kuni tovar va xizmatlar sotib olinayotganligi uchun qog’oz ‘ullarning tovar va xizmatlarga nisbatan inflyastiyasiga alohida e’tibor qaratiladi va adabiyotlarda inflyastiya darajasi narxlarning o’zgarishiga qarab o’lchanadi.

Inflyastiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan o’lchanadi. Narxlar indeksi esa joriy davrdagi iste’mol narxlarini bazis davrdagi iste’mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi:

,

bu erda:

NI – narxlar indeksi;

TN_j – joriy davrdagi iste’mol tovarlari narxi;

TN_b - bazis davrdagi iste’mol tovarlari narxi.

Narxlar o’zgarishini hisobga olish qamroviga ko’ra narxlar indeksining quyidagi turlarini hisoblash mumkin:

- iste’mol narxlari indeksi;

- ulgurji narxlar indeksi;

- narxlar indeksi – YaIM deflyatori;

- eks’ort va im’ort narxlar indeksi.

Narxlar indeksidan foydalangan holda inflyastiya sur’atini (IS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

.

Masalan, iste’mol tovarlarining narx indeksi 2003 yilda 112,6% ga, 2004 yilda 116,8% ga teng bo’lsa, inflyastiya sur’ati quyidagicha bo’ladi:

Inflyastiya sur’ati = foiz.
Ba’zi bir mamlakatlarda inflyastiya sur’ati juda yuqori bo’lganligi sababli, narxlarning qancha vaqt mobaynida 2 baravar o’sishi mumkinligi «70 miqdori qoidasi» yordamida aniqlanadi. Buning uchun 70 sonini inflyastiyaning o’rtacha yillik darajasiga bo’linadi. Bizning misolimida bu ko’rsatkich deyarli 19 yilni (70/3,7 =18,9) tashkil etadi, ya’ni inflyastiyaning yillik 3,7% darajasida 19 yildan so’ng iqtisodiyotdagi narxlar 2 baravarga o’sadi.

Kelib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyastiyaning bir qancha turlarini farqlash mumkin.