Ўзбекистон республикаси олий

Михаил Васильевич Ломоносов 
 
Буюк қомусий олим М.В.Ломоносов (1711

1765) ўз асарлари, 
грамматикага, нотиқликка ва услубшуносликка оид тадқиқотлари билан рус 
тилшунослигининг мустаҳкам пойдеворини қуриб берди. У 1755 йилда рус 
тилининг биринчи грамматикасини – «Россия грамматикаси» асарини рус 
тилида эълон қилди, яъни М.В. Ломоносовгача рус тили бўйича эълон 
қилинган ишлар айни тилда яратилмаган эди. 
М.В.Ломоносовнинг жонли рус тили (сўзлашув нутқи) асосида яратилган 
грамматикаси жуда катта шуҳратга эга бўлди. Аниқроғи, ушбу асар рус 
тилшунослиги тараққиётида алоҳида муҳим ўринни эгаллади. 
М.В.Ломоносов грамматикаси тасвирий – меъёрий - услубий грамматика 
бўлиб, рус тилининг дастлабки илмий (академик) грамматикаси ҳисобланади. 
Бу грамматика фақат норматив грамматика бўлиб қолмасдан, айни вақтда, у 
рус тили ҳақида умумий, яхлит маълумот, тушунча берувчи грамматика ҳам-
дир. 
М.В.Ломоносов грамматика ҳақида шундай дейди, «Грамматикасиз но-
тиқлик маъносиз («ўтмас»), шеърият тўмтоқ, фалсафа асоссиз, тарих ёқим-
сиз, ҳуқуқ ишончсиздир». 
32
М.В.Ломоносовнинг «Россия грамматикаси» асари олти бўлимдан 
(наcиҳатдан) иборат. Булар қуйидагилар: 1. Сўз ҳақида. 2. Орфоэпия ва ор-
фография ҳақида. 3. Ном (от) ҳақида. 4. Феъл ҳақида. 5. Кўмакчи (ёрдамчи) 
сўзлар ҳақида. 6. Синтаксис ҳақида. 
М.В.Ломоносов сўз ҳақида фикр юритар экан, унинг инсонларга ўз ту-
шунчаларини ифодалаш учун, ўзгаларга хабар етказиш учун хизмат қилиши-
ни тўғри таъкидлайди. Ҳақиқатан сўз маъно англатиши билан, нарса, пред-
32
М.В.Ломоносов Сочинения. М., 1987 

---

67 
мет, воқеа 

ҳодисалар ҳақида хабар, тушунча бериши билан ижтимоий 
аҳамиятга, «қувватга» эга бўлади. 
У сўз туркумлари муаммосига тўхталиб, уларни саккизта деб белгилайди, 
яъни: от, олмош, феъл, сифатдош, равиш, предлог, боғловчи, ундов. Ушбу 
сўз туркумларининг нутқда қандай вазифани бажаришини ҳам изоҳлайди. 
Масалан, ном (от) нарса-предметларни ифодалаш учун, олмош номлашни 
қисқартириш учун, феъл эса ҳаракат 

ҳолатни англатиш учун, боғловчи ту-
шунчаларимизнинг ўзаро боғлиқлигини, алоқадорлигини кўрсатиш учун 
хизмат қилишини айтади. 
Умуман олганда, М.В.Ломоносов грамматик системасининг марказида сўз 
туркумлари ҳақидаги таълимот ётади. Сўз туркумлари мантиқий-функционал 
асосда, юқорида кўрганимиздек, асосан, икки гуруҳга: мустақил сўзлар ва ёр-
дамчи сўзларга ажратилади. Мустақил сўзлар-от, феъл, сифат ва сонлар бўлиб, 
улар объектив борлиқни акс эттиради. Ёрдамчи сўзлар эса тил бирликлари-
нинг тежамкорлик принципига мувофиқ нутқий такрорни қисқартиради, 
такрордан қутқаради. Демак, ёрдамчи сўзлар, асосан, мустақил сўзларни 
боғлаш ёки уларни қисқартириш учун хизмат қилади. 
М.В.Ломоносов рус илмий терминологиясининг бойишига, мукаммалла-
шишига катта ҳисса қўшди. У рус тили асосида тушунарли, аниқ, она тили 
луғат таркибига асосланган илмий терминологияни ишлаб чиқдики, бунга 
оид терминларнинг аксарияти ҳозирда ҳам ўз кучини йўқотгани йўқ. Масалан,
п р е д- л о ж н ы й п а д е ж, з е м н а я о с ь, к и с л о т а, м а г н и т -н а я
с т р е л к а, з а к о н д в и ж е н и я, м а я т н и к, ч е р- т ё ж, о п ы т, н а б 
л ю д е н и е, с е в е р н о е с и я н и е, ч а с т и ц ы, я в л е н и е ва 
бошқалар. 
М.В.Ломоносов ўзининг «Риторикага оид қисқача қўлланма» (1748) аса-
рида гап назарияси ҳақида атрофлича маълумот беради. Шу билан рус син-
таксисининг асосини яратади. 
У «Россия тилидаги черков китобларининг нафи ҳақида» асарида уч 
стиль (услуб) ҳақидаги назарияни ривожлантирди. Олим рус адабий 
тилидаги сўзларнинг маъноси, қўлланиши, фаоллик даражаси, қандай 
ўринларда ишлатилиши, эмоционал-экспрессив хусусиятлари кабиларни 
ўрганиб, мазкур тилдаги уч асосий услубни - юқори, ўрта ва қуйи 
услубларни ажратади. 
Юқори услуб – славян 

рус сўзларидан тузилиб, бунда қаҳрамонлик 
қасидалари, прозаик нутқлар тузилади. 

---

68 
Ўрта услуб 

рус тилида қўлланадиган сўзлардан тузилиб, унда саҳна 
асарлари, мактублар, ҳажвий асарлар ёзилади. 
Қуйи услуб – черков 

славян тилида мутлақо учрамайдиган русча 
сўзлардан иборат бўлиб, у орқали комедия, эпиграммалар, ашулалар ва 
прозада эса мактублар ҳамда иш қоғозлари ёзилади. 
Хуллас, М.В.Ломоносов ўз тадқиқотларида фонетика, сўз ясалиши, 
морфология ва синтаксис соҳаларига оид рус тили материалларини кузатиш 
ва умумлаштиришга асосланган эмпирик методга қатъий амал қилади. 
Жонли рус тилига асосланган М.В.Ломоносов грамматикаси жуда катта 
шон 

шуҳратга эга бўлиб, А.Востоковнинг «Рус грамматикаси» асаригача 
бўлган даврда 

деярли 80 йил рус тилининг асосий, етакчи грамматикаси 
вазифасини ўтади.