Ўзбекистон республикаси олий

Марк Теренций Варрон (эрамиздан илгариги 116

27 й). Марк Варрон 25 
китобдан иборат «Лотин тили ҳақида» асарини яратди. Шу кунгача бу асар-
нинг 6 таси етиб келди. Китобда аналогистлар ва аномалистлар орасидаги 
назарий тортишув, мунозара мукаммал баён қилинади. У ҳам Юлий Цезарь 
каби аналогия тарафдори эди. Варрон сўз ўзгаришини аналогияга, сўз ясали-
шини эса аномалияга киритади. 
Элия Доната (бизнинг эрамизгача IV асрнинг ўрталари). Элия Доната 
грамматикага оид кенг қамровли машҳур асарини ёзади ва уни «Грамматика 
санъати» деб номлайди. Ушбу асар тўлиқ ва қисқартирилган вариантларда 
бизнинг замонамизгача етиб келган. 
Веррий Флакк (бизнинг эрамизнинг бошлари). Рим тилшуноси Веррий 
Флакк лексикология соҳасида ўзигача бўлган тадқиқотларни, тажрибаларни 
ва фикрларни умумлаштириб, катта ҳажмдаги «Феълнинг маъноси» асарини 
ёзди. 
Присциан (VI аср. бошлари). Рим граматикачиси Присциан лотин тили
бўйича ўз даврининг энг катта тадқиқоти ҳисобланган «Грамматика санъати 
ҳақида таълимот» китобини яратди. 
Қадимги Рим тилшунослигида Доната ва Присцианнинг грамматикага оид 
яратган асарлари лотин тили грамматикаси қурилишининг мукаммал баёни 
2
Аналогия ҳақида “Қадимги юнон тилшунослиги “ бўлимига қаранг.

---

25 
сифатида жуда кўп асрлар давомида - ўрта асрлар даври учун намуна бўлиб 
хизмат қилди.
Шундай қилиб, римликлар юнонлардан намуна олиб, уларга тақлид 
қилиб, лотин тили ҳақида кенг тадқиқот ишларини олиб бордилар. 
Римликларнинг она тили бўйича грамматикага оид тадқиқотлари, асосан, 
юнон тилидан таржима қилинган бўлса

да, уларнинг грамматикаларида 
айрим янгиликлар, янгича қарашлар учраб туради. Жумладан, Рим 
тилшунослари юнон тилшуносларидан фарқли ҳолда Рим грамматикасига 
алоҳида 
стилистикани 
(услубшуносликни) 
киритдилар. 
Рим 
грамматикачилари сўз туркумига ундовларни ҳам киритди. Аммо юнон 
тилига хос бўлган артикльни чиқариб ташладилар. Чунки лотин тилида 
артикль йўқ эди. Демак, лотин тили учун ҳам 8 та сўз туркуми хос бўлиб 
қолди. Рим тилшунослари сон туркумини иккига: туб сон ва тартиб сонга 
бўлиб ўрганишди. Юлий Цезарь лотин тилига юнон тилида мавжуд бўлмаган 
аблатив (ажратиш) келишигини киритди ва келишиклар сонини олтитага 
етказди. 
Рим филологлари грамматикага оид терминларни ҳам юнон тилидаги 
терминлар асосида яратдилар. Жумладан, юнон ва рим грамматикасига оид 
айрим терминлар русча ва ўзбекча таржималари билан қуйидагилар: онома, 
nomen

имя, от; rema, verbum 

глагол, феъл (қадимги рус тилида нутқ); 
antonomia, pronomen-местоимение, олмош; nomen adjektivum 

имя 
приглагательное, сифат; epirrёma, adverbium 

наречие, равиш; artron, 
artikulum 

артикль; prodesis, praepositio

предлог, олд кўмакчи, олд қўшимча; 
syndesmos, conjunctio

союз, боғловчи; interjection 

междометие, ундов; 
soneenta, vokales 

гласные, унлилар; symfona, consonantes 

согласные, 
ундошлар ва бошқалар. 
Хуллас, антик давр тилшунослик мактабларининг аҳамияти жаҳон 
тилшунослиги нуқтаи назаридан юксакдир. Ушбу давр Европа 
маданиятининг бешиги бўлиб майдонга чиқди. Қадимги юнон ва Рим 
тилшуносликлари кейинги давр тилшунослигининг тараққиёти учун катта 
аҳамиятга эга бўлди. 
Искандария тилшунослик мактаблари вакиллари грамматикани мустақил 
фанга айлантирдилар. Улар жуда катта грамматик «ашё» (материал) тўплаб, 
от ва феъл туркумларининг асосий категорияларини аниқлаб беришди. Юнон 
тилшунослари фонетика, морфология, синтаксис ва этимология фанларининг 

---

26 
асосларини яратдилар. Улар сўз ва гап каби муҳим ҳамда мураккаб лисоний 
бирликларни аниқлаб, изоҳладилар, сўз туркумларини ажратиб бердилар. 
Шунингдек, антик (қадимги) давр тилшунослигининг 

юнон ва Рим 
тилшунослик мактабларининг жиддий камчиликлари ҳам бор эди. Бу давр 
тилшунослиги таълимотида тилга тарихий ёндашиш принципи йўқ эди, яъни 
ушбу давр тилшунослиги, ҳинд тилшунослиги каби, тилнинг тарихий та-
раққиётини тушунмас эди. Улар юнон ва Рим тилларидан бошқа тилларни 
тадқиқ қилмадилар, яъни бир тил (юнон ёки Рим тиллари) доирасида қолди-
лар, бошқа барча тилларни эса ёввойи, қўпол тил деб ҳисобладилар. Шунин-
гдек, улар кўпгина грамматик категорияларни мантиқ категориялари билан 
қориштирдилар.
Айтилганларга қарамасдан, Европа грамматик таълимоти деярли XIX аср-
гача қадимги юнон ва Рим филологларининг таълимотларига асосланиб кел-
ди.