Ўзбекистон Республикаси олий

Метод ва усуллар 
Оғзаки баён, мунозара, тақдимот, муаммоли саволар, блиц сўров. 
3-босқич 
Гуруҳда ишлаш 
1. Мавзуни қисқа вақт ичида талабалар томонидан ўзлаштиришини йўлга 
қўйиш. 
2. Талабаларнинг фаоллигини ошириш. 
3. Бир машғулот давомида кўпчилик талабаларни баҳолаш. 
4. Талабалар томонидан ёзма ахборотни мустақил ўрганиш уни хотирада 
сақлаш. 
5. Савол беришга ва унга жавоб беришга ўрганиш. 
Ўқитувчи 
 
4-босқич 
Мустахкамлаш ва бахолаш учун саволлар: 
1. Ер юзига етиб келаётган қуёш радиацияси деб нимага айтилади? 
2. Импульсли концентратор тузилиши ва ишлаш принципини тўғрисида 
тушунча беринг. 
3. Концентрланган қуёш нури ўсимлик ўруғига қандай таьсир қилади? 
4. Ўсимликни ривожланиши учун шарт-шароитлар босқичларини тушунтириб 
беринг. 
Ўқитувчи 
талаба 
 
5-босқич 
Якуний хулосалар чикариш. 

Талаба матн билан дарсликдан мустақил ишлашни ўрганади.

Ўз фикрини равон баён қилаолади.

Ўз фикрини ва гуруғ фикрини таҳлил қилиб бир ечимга келади.  
 
 
 
6-ЛАБОРАТОРИЯ МАШҒУЛОТИ 
Мавзу: Ер сиртига етиб келган қуёш радиациясининг альбедосини тажрибада аниқлаш 
Ишни бажаришдан мақсад: Альбедометр ёрдамида ўсимликлар бор ва йўқ бўлган тупроқдан 
қайтган қуёш радиациясини ўлчаш. 
Керакли асбоб ва материаллар: М-69 туридаги альбедометр, ГСА-1 стрелкали гальванометр, 
уловчи симлар. 
Иш тўғрисида назарий маълумот 
Дала шароитида йиғинди, сочилган ва қайтган радиацияни ўлчашда кўчма М-69 
альбедометрдан фойдаланилади. Амалий ишларни бажаришда асосан ўсимликлар сирти 
альбедоси аниқлаш учун ишлатилади. Саноатда ишлаб чиқарилган пиранометрлар, йиғинди 
қуёш радиациясини ўлчаб бўлгандан кейин, шарнир ёрдамида 180
0
га бурилади ва қайтган 
радиацияни (R) ўлчаш мумкин. Альбедометр бир вақтнинг ўзида пиранометр ва актинометр 
вазифасини бажариш мумкин. 
Нурланиш электромагнит тўлқинларини чиқарувчи жисмнинг нур чиқаришдаги фотон 
энергияси билан боғлиқ бўлади. Кўзга кўринувчи нурлар 0,4-0,8 мкм соҳасида иссиқлик 
узатилиши унча катта бўлмаса ҳам, 0,8-40 мкм соҳада иссиқлик узатилиши анча катта қийматни 
ташкил қилади. Бу оралиқдаги тўлқин узунлигига иссиқлик нурланиши деб аталади. Агар 
қаралаётган муҳит тоза бўлса ва икки жисм орасида температура фарқи вужудга келса, у ҳолда 
албатта иссиқлик алмашиниши содир бўлади. Умумий ҳолда ихтиёрий жойлашган жисмнинг 
энергетик балансини кўриб чиқайлик. 
1-расм. Нурланиш балансининг энергияси. Q-тушувчи нурнинг энергияси, Q
r
-қайтувчи нур 
энергияси, Q
d
-ўтувчи нур энергияси, Q
a
-ютилувчи нур энергияси. 

---

Энергиянинг сақланиш қонунига кўра баланс тенгламасини тузамиз; 
Q=Q
r
+Q
a
+Q
d
, (1) 
(1) нинг ўнг ва чап тарафини Q га бўлсак 
1






d
a
r
Q
Q
Q
Q
Q
Q
d
a
r
, (2) 
ифодани ҳосил қиламиз. 
r, a, d-катталиклар, нурнинг қанча қисми қайтишини, ўтишини ва ютилишини ифода қилади. 
Учта ҳол бўлиши мумкин: 
1) 
0

r
; d=0; a=1-идеал абсолют қора жисмда нурланиш тўлиқ ютилади; 
2) 
1

r
; d=0; a=0-идеал абсолют оқ жисмда нуралниш тўлиқ қайтади; 
3) 
0

r
; d=1; a=0-идеал абсолют тоза жисмда нурланиш тўлиқ ўтади. 
Бундай идеал қора, оқ ва тоза жисм табиатда бўлмайди. Идеал қора жисмни сунъий усулда 
махсус оптик системалар ёрдамида ҳосил қилиш мумкин. Агарда Q иссиқлик энергиясига эга 
бўлган нур, маҳсус ичкариси қорайтирилган камерага киритилса, нурнинг кўпгина қисми 
ютилади, кам қисми қайтади ва яна қайта ютилади. Жуда кўп қайтиш натижасида дастлабки 
нурга нисбатан жуда кам миқдордаги нур ташқарига қайтиб чиқади.