Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

4.2. Эмперик тадқиқот усуллари. 
Эмперик тадқиқот методларига кузатиш, қиёслаш, ҳисоблаш, ўлчаш ва 
эксперимент киради. 
Кузатиш деб – маълум бир объектни мунтазам равишда бир мақсад 
йўлида ўрганиш ёки очиш билан амалга ошириладиган билиш усулига 
айтилади.
Илмий кузатиш қуйидаги копонентларни ўз ичига олади:
объект танлаш,
мақсад қўйиш, уни тавсифлаш,
хулоса чиқариш. 
Кузатишда объектни ўрганиш унга аралашувсиз амалга оширилади, 
бунда фақат объектнинг хоссаси, ўзгаришлари кузатилади ва қайд этилади. 
Тадқиқот натижалари бизга реал мавжуд объектларнинг табиий хусусиятлари 

---

59 
ва муносабатлари хақида маълумот беради. Бу натижалар субъектнинг 
иродаси, сезгилари ва истакларига боғлиқ бўлмайди.
Илмий кузатиш методи қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:
Олдиндан атайлаб мақсад қўйиш. 
Режалаштириш 
Мақсад йўлида вазифани йўналтириш, яъни объектнинг энг аҳамиятли 
томонларини ўрганиш. 
Фаоллик, яъни айни керакли ҳодисаларни излаш. 
Мунтазамлилик, яъни кузатишни маълум бир тизим бўйича олиб 
бориш. 
1. Қиёслаш учун улар ўртасида муайян объектив умумийлик бўлган 
объектларгина танланиши керак. 
2. Таққослаш жараёни энг ахамияти белгилар ва хоссалар бўйича 
амалга оширилиши зарур.
Қиёслаш асосида олинган натижалар “каттароқ, кичикроқ ёки тенг” 
деган жавоблар билан хулоса қилинади.
Хисоблаш деб – тор техник маънода берилган мажмуа ёки тўпламдаги 
бир типли объектлар сонини аниқлаш жараёнига айтилади. Ҳисоблашни 
амалга ошириш учун фарқни аниқлаш, хар бир дискрет объектни кўра билиш 
лозим. Ҳисоблашнинг натижалари бўлиб сонлар хисобланади. Улар ЭҲМ да 
тахлил қилиш учун асосий манба бўлиб хизмат қилади.
Ўлчаш деб – маълум бир катталикни ўлчов бирлигидаги эталонга 
нисбатан рақам сонидаги қийматини аниқлашдан иборат бўлган физик 
жараёнга айтилади. Ўлчашда қуйидаги компонентларнинг бўлиши талаб 
этилади: 
 
Ўлчаш объекти 
 
Эталон 
 
Ўлчов асбоби 
 
Ўлчаш методи.

---

60 
Қиёслашдан фарқли ўлароқ, ўлчаш билишнинг анча аниқ воситаси 
хисобланади. Бунда атроф борлиқдаги объектлар хақида юқори аниқликдаги 
маълумот олинади. Ўлчаш методи эксперимент ва назария орасидаги 
бевосита боғланишни ва илмий тадқиқотларнинг юқори даражадаги 
аниқлиги ва тўғрилигини таъминлайди. Ўлчаш хақидаги фан метрология деб 
аталади. 
Ҳисоблаш билан ўлчаш миқдорий маълумот олишнинг асосий 
методларидир. Уларнинг натижалари сонлардир. Ҳисоблаш назарий 
жихатдан хатоларсиз бўлади, аммо, ўлчаш бехато бўлмайди. Ўлчашнинг 
аниқлик даражаси илмий тадқиқот даражасини белгилайди. 
Эксперемент деб – аниқ белгиланган шароитда маълум бир ходисани 
аниқ мақсад йўлида ўрганиш учун қўйилган тажрибага айтилади.
Бунда тадқиқотчига бўлаётган ўзгаришларни қадам-бақадам кузатиш, 
ходисаларга турли воситалар билан таъсир кўрсатиш, уларни аввалги 
шароитда такрорлаш имконияти туғилади. Экспериментда кузатиш, қиёслаш 
ва ўлчаш усулларидан фойдаланилади. Бунда бир ёки бир нечта омилларни 
бошқаларга кўрсатган таъсири ўрганилади. Эксперимент илмий жихатдан 
асосланиши ва унинг хатоси аниқланиши лозим. 
Методологик нуқтаи назардан эксперимент илмий-тадқиқотни суст 
фаолиятдан фаол фаолиятга ўтишини таъминлайди. Экспериментда объектни 
ўрганиш шароитини ўзгартириш, уни соф холда бажариш, қайтариш, хамда 
соддалаштирилган, кичиклаштирилган моделларда ўрганиш мумкин. 
Эмперик тадқиқот усуллари фаразни далиллаш учун асос бўлиб 
қолмай, балки янги илмий кашфиётлар, қонунлар ва бошқаларни очиш 
манбаи хисобланади.