Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

 
 
Қарақалпақстан социал эканомикалық жағдайы салы жетистириў менен тығыз байланыслы 
екенлигин ҳеш ким бийкарлай алмайды.
Салы егини гектарына орташа 25 мың куб метр талап етиўин есапқа алып, оның ҳәзирги кҥнде 
егислик майданын анықлаў ҳәм жайластырыў мәселеси бойынша кӛп тартыслар илимпазлар ҳәм 
әмелиятшылар ортасында да болып елеге шекем бир шешимге келинбегенлиги мәлим болып қалмақта. 
Буның менен есапласыўдың ҳеш илажы жоқ деп есаплаймыз. 
Соның ушында Республикамызда егилип атырған егинлердиң оптимал егислик майданларын 
анықлаў керек, биринши гезекте инженерлик типтеги мелоратив жақтан проект нормаларға сәйкесленип 
жақсы таярланған салыгершилик системаларына жайластырылыўы керек. 
Салының зҥрәәтлигин жоқарылатыў ӛним сапасын жақсылаў ҳәм де Арал бассейнинде экологиялық 
тең салмақлықты сақлаўға бағдарланған жаңа технологияны ислеп шығыў ҳәм ӛндириске жедел енгизиў 
шәртли илажлар болып қалмақта.
Салыгершилик илимий жақтан тийкарланған агротехнологияны әмелге асырыў, әсиресе қолайсыз 
экологиялық жағдайларға бейимлескен жоқары зҥрәәт ҳәм сапалы ӛним топлайтуғын жҥдә тез писер салы 
сортларын жаратыўға ҳәм оны аўыл хожалығы ӛндирисине енгизиўге ҥлкен итибар қаратылыўы керек. 
Саланың жоқары зҥрәәтли жаңа сортларын ӛндириске енгизиў нәтийжесинде ҳеш қандай қосымша 
қәрежет жумсамастан зҥрәәтликти 20-35 % ке жоқарылатыўға мҥмкиншилик береди. Раўажланған 
мәмлекетлерде ғалле егинлериниң улыўма зҥрәәтлигиниң 50 % селекция ҳәм тухымгершилик есабынан 
болса, ал қалған 50 % ти жаңа технологияға ҳәм жумысты шӛлкемлестириў мәселелерине туўра келеди. 
Салыгершилик салы-жоңышқа алмаслап егиў ӛндириске енгизиў арқалы топырақтың қунарлылығын 
арттырып мал шарўашылғы ушын зәрҥр болған тойымлы от-жем базасын беккемлеўге болады. 
Салының жаңадан жаратылған сортларын ӛндириске енгизиў арқалы ӛнимге жумсалатуғын қәрежет 
ҳәм шығымлар муғдары кемейеди, сапасы жақсыланады, кеселлик ҳәм зыянкеслерге шыдамлылығы 
жоқарылайды, қолайсыз экологиялық жағдайларға бейимлесиўи (қурғақшылыққа, нәл алыў алыў 
дәўиринде тӛмен температураға, топырақтың шорланыўына, терең суўдан шығыўына ) жақсыланады, 
топлаған зҥрәәти механизмлер жәрдеми менен орып жыйнап алыў процесси жеңиллеседи ҳәм оның 
нәтийжелиги артады. 
Аўыл хожалығы ӛндирисиниң сортқа болған талабын қанаатландырыў махсетинде 
Қарақалпақстанда салы селекциясы жумыслары системаллы тҥрде ҥзиликсиз 50-жылдан аслам ўақыт 
даўам етип келмекте. Булл кҥнге келип Республикамыздың жетекши селекционерлери тәрепинен салының 
«Нӛкис-2», «Гулзар», «Жайхун» ҳәм «Санам» ҳәм «Нӛкис-70» сортлары районласқан. «Гулистан» сорты 
мәмлекетлик сорт сынаў комиссиясының шешими менен 2017 жыл келешеги бар сорт деп табылған. 
Бул сортлардың тийкарғы ӛзгешелиги тез писерлиги, ҳәр қыйлы жағдайларда жоқары зҥрәәт ҳәм 
сапалы ӛним топлаўы менен ажыралып турады. Бул сортлар потенциаль зҥрәәтлиги 60-65 ҳәм 90-100 ц/га 
ҳәм оннанда кӛп зҥрәәт топлаў мҥмкиншилигине ийе. Ҳәттеки кҥшли шорланған топырақ жағдайларында 
ҳәм 40-45 ц/га муғдарында зҥрәәт алыў мҥмкиншилигин береди.
Бул сортларды жаратыў процессинде бизлер ӛз алдына айырықша методиканы қолланып унамлы 
пайдалы – хожалық белги ҳәм қәсийетлери жоқары болған формаларды топырактың шорланыўына, нәл 
алыў ўақтында тӛмен температураға, терең суўдан шығыў қәбилетине ҳәм салыда кең тарқалған 
пирикуляриоз (ақлап кетиў) кеселлигине шыдамлылығы бойынша баҳалап таңлап ажыратып алынды 
ҳәмде олардан шағылыстырыў процессинде ата-аналық комбинацияларын жаратыўға пайдаланылмақта. 
Бизиң елимиздиң базар эканомикасына ӛтиў жағдайына байланыслы ҳәзирги кҥнде мҥлкшиликтиң 
тҥрли формалары (жеке меншик, дийхан фермер хожалықлары, ширкет ассоциациялары) аўыл хожалығы 
турмысында унамлы жумыслар ислеп атырғаны ҳәм олардың нызамлы кепилликлерге ийе екенлиги 
белгили. Сол себепли олардың салының ҳәр қыйлы типтеги сортларына болған талабы бирдей емес 
екенлиги мәлим болып қалды, себеби бул хожалықларда салыны егип тәрбиялаў жағдайы дийханшылық 
мәденияты тҥрли мҥмкиншилик береди.

---

222 
Бул салы сортлары ӛндирис жағдайында 90-100 кҥн вегетация даўамында 60-70 ц/га сапалы ӛним 
топлаў мҥмкиншилигине ийе болып суўғарыўға сарпланатуғын суўдың нормасын 20-25 % ке кемейтип, 
гербицид ҳәм пестицитлерден пайдаланыўды азайтыў арқалы Арал бассейнинде экологиялық жағдайды 
жақсылаўға имкан береди. 
Кӛп жыллык селекция жумыслары нәтийжесинде бизлер салының турақлы жоқары зҥрәәт 
беретуғын топырақ ықлым жағдайымызға бейимлескен сортларын ҳәм ең тийкарғы экотиплерин 
жараттық. Булардан дәслепки материаллар жаратыўда донор ретинде пайдаланыўды усыныс етемиз. 
Бул жерде жаратылған салы сортлары ӛзиниң унамлы пайдалы-хожалық белгилери ҳәм қәсийетлери 
менен ажыралып турады. Олардың барлығы егиў агротехнологиясын жақсылағанда мәмлекетимиздиң 
барлық ўалаятларында бийдай егинин орып жыйнап алғаннан соң жоқары зҥрәәт топлаў қәсийетине ийе 
екенлиги дәлилленген. 
Республикамызда салыгершиликти раўажландырыў салының егислик майданларын кӛбейтиў 
арқалы емес, ал салының жоқары зҥрәәтли сортларын жаратыў ҳәм оны егип жетилистириў 
агротехнологиясын сол сорттың биологиялық ӛзгешеликлерин есапқа алып жетистириў арқалыерисиўге 
болады.